अटवारी ब्रतमा कैलारीको जोडः पोशाक नलगाएकालाई कार्यक्रममा प्रवेश निषेध
३६९ दिन अगाडि
|
२३ भदौ २०८१
हामी नेपालीहरु धेरै चाडपर्व, त्यौहार मान्छौं । ब्रत उपवास बस्छौं । नेपालको तराईका मूल बासिन्दा आदिबासी थारुहरु पनि धेरै चाडपर्व, त्यौहार मान्छन् । अष्टिम्की ब्रत, अतवारी ब्रत बस्छन् । जितिया, सामाचकेवा मान्छन् । कतैकतै अनन्त ब्रत पनि बस्ने गर्दछन् । अष्टिम्की ब्रत थारुहरु किन र कहिलेदेखि बस्न थालेका हुन् एकिन भन्न गार्हो छ । तर अष्टिम्कीमा थारुहरु कृष्ण, पाण्डव, रावण, हाथी घोडा, लगायतको पूजा गर्दछन् भन्ने कुरा उनीहरुले कोर्ने भित्ते अष्टिम्कीले बताउँछ । सृष्टि, उत्पत्तिकालको समेत त्यसमा चित्रण पाइन्छ ।
तर अटवारीमा बिशेषतः ५ भाई पाण्डवमध्ये भीमको पुजा आराधना गर्दछन्, ब्रत बस्दछन् भन्ने कुरा हाम्रा पुर्खाहरुको भनाईबाट पुष्टी हुन्छ । तर थारुहरुको आफ्नोपन रहेको, मौलिकता रहेको अतवारी ब्रत यतिबेला संकटाउन्मुख छ । यसप्रति युवाहरु मात्रै होइन, बुढापाकाहरुको पनि आकर्षण घट्दैछ । आकर्षण किन घटिरहेको छ ? बुद्धिजीविहरुले सोच्न जरुरी भैसकेको छ ।
यही परिस्थितिलाई ध्यानमा राखेर होला, कैलाली जिल्लाको कैलारी गा.पा. मा २०८१ भाद्र १८ गते भने अतवारी ब्रतको शुभकामना आदान प्रदान कार्यक्रम सभ्य र भब्य रुपमा सम्पन्न भएको छ । थारु कल्याणकारिणी सभा कैलारी आयोजक, नेपाल सांस्कृतिक महासंघसँगको सहकार्य र कैलारी गा.पा. प्रबद्र्धक रहेको उक्त कार्यक्रममा लाहुर्निपको समेत सहयोग रहेको थियो । कार्यक्रममा सहभागीहरुको उत्साहजनक सहभागिता थियो । आयोजकहरुले कार्यक्रममार्फत अतवारी के हो ? किन बस्छन् ? त्यसमा कसको पूजा हुन्छ ? भन्ने बिषयमा जानकारी गराएका थिए । ब्रत कसरी बस्छन्, अग्राशन कसरी दिन जान्छन् ? कसरी स्वागत गरिन्छ भनी अभिनयमार्फत पनि देखाइएको थियो । कार्यक्रममा धेरै सांस्कृतिक झाँकीहरु, नाचगान पनि थियो । तर कार्यक्रमको मुख्य आकर्षण भने मातृपोशाक थियो । मातृपोशाकबिना कार्यक्रममा प्रबेश निषेध थियो ।
कार्यक्रममा कैलारी गा.पा.का उपाध्यक्ष भगवती चौधरी, थाकस केन्द्रिय सदस्य ईन्दू थारु, रामचरण चौधरी, केन्द्रिय पार्षद खेमराज चौधरी, होरीलाल चौधरी लगायतका ब्यक्तिहरु, लाहुर्निपका अध्यक्ष दिनेश घले, थारु नागरिक समाजका बसन्ती चौधरी, दिल बहादुर चौधरीले शुभकामना मन्तव्य राखेका थिए । धेरैले अतवारी ब्रतप्रति मान्छेहरुको आकर्षण घटिरहेकोप्रति चिन्ता ब्यक्त गरेका थिए ।
अटवारी ब्रतको शुरुवात
अटवारी ब्रतको बारेमा तमाम कहकुट छ । एउटा कहकुट छ “द्वापर युगमा एकचोटी घुम्दैफिर्दै भेंवा (भीम) हिमालयको तराई थारु बसोबास गरेको ठाउँमा आइपुगे, त्यहाँ एउटा राक्षसले थारु चेलीलाई बलात्कारको प्रयास गर्दा भेंवा (भीम) ले बचाए, त्यस दिन आइतबार परेकोले सम्झना स्वरुप आइतबार ब्रतको शुरुवात भएको हो ।”
“महाभारत कालमा एउटा थारु गाउँमा एउटा राक्षस हाहाकार मच्चाएको थियो रे ! गाउँका हरेक घरबाट हरेक दिन एक मान्छे राक्षसको आहारा (भोजन) बन्नु पर्दथ्यो, त्यो क्रममा त्यस दिन एक थारु चेलीको पालो थियो, भीम त्यस ठाउँमा पुगे, घरमा रुवाबासी मच्चिएको देखेर भीमले सोधे र घरवालाले बेली बिस्तार लगाए, भीमले त्यस थारु चेलीलाई बहिनी स्वीकार गर्दै बचाउने बाचा गरे, राक्षस पुगेपछि त्यसको संघार गरे र बहिनीलाई बचाए, त्यस दिन आइतबार थियो । त्यसबेलादेखि आइतबार ब्रतको शुरुवात भएको र भीमको पुजा गर्ने चलन चलेको हो भन्ने भनाई छ ।
माथिको कथा महाभारतको आदि पर्वको बकबध÷बकासुर बध पर्बसँग मेल खान्छ । पर्वमा उल्लेख छ अज्ञातवासकालमा ब्राम्हन भेषमा भीमबाहेक चार भाई कुन्ती घुम्दैफिर्दै एकचक्रा नगरीमा पुगे र एक ब्राम्हन परिवारको घरमा बास बसे । एकचक्रा नगरीका राजा, बकासुरसँग हारेर नगर छोडी गइसकेको थियो । बकासुर नगरमा आतंक मच्चाएको थियो । उसले मनपरी नगरमा आउने र मान्छे मारेर खाने गर्दथ्यो । अनि त्यो नगरका बासिन्दाहरु उसँग सम्झौता गरेका थिए कि गाउँबाट हरेक दिन उसको लागि एक गाडी (बयलगाडा, लह्र्या) खाना जानेछ र गाडी हाँक्ने मान्छे पनि उसको भोजन हुनेछ । भीम एकचक्रा नगरी पुगेकै दिन, भोजन पु¥याउने पालो त्यही ब्राम्हन परिवारको थियो र घरमा रुवावासी चलिरहेको थियो । ब्राम्हन परिवारको कुरा सुनेर कुन्तीले आग्रह गरिन् आफूहरुलाई त्यो परिवारले आश्रय दिई ठूलो गुण लगाएकोले त्यो परिवारको सट्टामा कुन्तीका ५ छोरामध्ये कुनै जाने र बकासुरलाई जितेर आउनेछन्, जितेनन् भने पनि उनका ४ छोराहरु जीवित रहनेछन् । उनले ५ छोरालाई बकासुरबारे बताइन् ।
५ भाईहरुमा बकासुरलाई खाना दिन जाने होडबाजी नै चल्यो, तर भीमले आफू जाने अड्डी लिए । उनको तर्क थियो, भिक्षा मागेको खानाले उनको पेट खासै भरिंदैन, फेरी हरेक साँझ बिहान ४ भाईको आधा खानामा मेरो हकदाबी हुन्छ भने चारै भाईको आधा समस्या, संकटमा पनि मेरो हकदाबी लाग्छ, त्यसैले खाना पु¥याउन म जान्छु । उनले बयलगाडा लिएर खाना पु¥याउन गए । तर बकासुर रहेको गुफाकै मुखमा गाडी रोकेर सबै खाना आफैं खाए । बकासुर रिसले आगो भयो र भीमलाई झम्टिन खोज्यो । त्यही बेला भीमले उसलाई मारे । गाउँलेहरु बकासुरलाई मारेर गाउँको रक्षा गरेको अवसरमा ब्राम्हन परिवारलाई सम्मान गर्न पुगे । ब्राम्हनले बकासुरलाई मार्ने त अर्कै ५ जना रहेको बताएपछि गाउँलेहरुले पाण्डवहरुको सम्मान गर्न र ठूलो पर्व मनाउन पाण्डवहरुलाई खोजे । तर पाण्डवहरु अज्ञातबासमा रहेकोले कसैसँग भेटै नगरी एकचक्रा नगरीबाट बाहिरिए भन्ने उल्लेख छ ।
त्यसैगरी अर्को एउटा भनाई छ ‘एकचोटी द्रोपतीसहित ५ पाण्डव सुर्खेतको काक्रेबिहार घुम्न आएका थिए । थारु राजा दङगीशरण ५ पाण्डवका समकालीन थिए र उनीहरुको बिचमा घनिष्ट सम्बन्ध थियो । त्यहीबेला दङगीशरणको राज्यमाथि शत्रुले आक्रमण गरे । त्यतिवेला भीम भर्खर तावामा रोटी हालेका थिए । उनी दौड्दै दङगीशरणलाई सहयोग गर्न गए । रोटी पल्टाउन खोज्दा मान्छेले सकेनन्, रोटी एकातिर मात्रै पाक्यो र जल्यो । त्यसैले कतिपय ब्रतालुहरु एक रोटी एकातिर मात्रै पकाई भीमलाई चढाउने गर्दछन् । भीमले ती शत्रुलाई परास्त गरी दङगीशरणलाई सहयोग गरे । त्यस दिन आइतबार थियो । त्यही बेलादेखि थारु समुदायमा यो ब्रतको शुरुवात भएको हो’ भन्ने भनाई पनि छ ।
अटवारीको समय (कहिले ?)
अटवारी ब्रत थारुहरु किन र कहिलेदेखि बस्न थालेका हुन्, तोकेरै भन्न गार्हो छ । कृष्ण जन्म अष्टमीमा थारुहरु भगवान श्रीकृष्णको पुजा, आराधना र ब्रत बस्दछन् भने अटवारीमा विशेषतः पाँच भाई पाण्डवमध्ये माईला भाई भीमको पूजा गर्दछन् । कृष्ण जन्म अष्टमी (अष्टिम्कि) भाद्र महिनाको कृष्ण पक्षको अष्टमी तिथिमा पर्दछ भने अतवारी ब्रत भाद्र शुक्ल पक्ष (ओजरीया) को पहिलो आइतबार पर्दछ । यो ब्रत कुनै पनि महिनाको शुक्ल पक्षको पहिलो आइतबार शुरु गरेर ५ आइतवार, ७ आइतवार वा बर्षभरी बस्न सकिन्छ । थारुहरु पहिलेदेखि भाद्र महिनाको शुक्ल पक्षको पहिलो आइतबारलाई अतवार÷अटवारी मान्ने गरेका छन् । कृष्ण र पाण्डवहरु महाभारत कालका समकालीन योद्धाहरु थिए । महाभारतमा पाण्डवहरुले एकचक्रा नगरीलाई बचाएको अवसरमा गाउँलेहरु यतिबिघ्न खुशी थिए कि उनीहरुको सम्मान गर्न खोजिरहेका थिए । अज्ञातवासकाल भएका कारण पाण्डवहरु नजिक आउन, सार्वजनिक हुन चाहेनन् । तर गाउँको रक्षा गरेकाले गाउँलेहरु उनीहरुलाई भगवान मानिसकेका थिए । तसर्थ थारुहरु यसलाई महाभारतकालदेखि नै मान्दै आएको हुनुपर्दछ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
अटवारी ब्रत बिधि
अटवारीका ब्रतालुहरु वा घरपरिवारले शनिवारका दिन नै तालतलैयामा माछा मार्ने घोंघी वा गँगटो आदिको जोहो गर्दछन् वा मन परेको कुनै पनि चिजको जोहो गर्दछन् । राती कुखुरा बास्नु भन्दा अगावै उठेर अधरतिया। भिन्सर्या (दर) खाने गर्दछन् । यदि खाँदाखाँदै कुखुरा बास्यो भने ब्रत भंग हुन्छ, बस्न पाउँदैनन् । यसलाई कडाईका साथ लागू गरिन्छ । साना बच्चाको हकमा भने यो लागू हुँदैन ।
बिहान घरका महिलाहरु नियमित काम सकिसकेपछि ब्रतका लागि रोटी तयार गर्दछन् । यसमा यदाकदा अन्य परिकार प्रयोगमा ल्याएपनि बिशेषतः चामल वा गहँुको सादा रोटी नै यसको मुख्य पकवान मानिन्छ । प्रायः पकवान बनाउने ब्यक्ति पनि ब्रतालु नै हुन्छन् । कहीं कहीं ब्रतालुहरु एकचोटी दोपहरमा पानीसम्म सेवन गर्दछन् । सूर्यास्त अगावै नुहाउँछन्, सफासुग्घर हुन्छन् र भीमको पूजा गर्दछन् । घरमा ब्रतालुहरु बस्ने ठाउँ गाईको गोबरले लिपपोत गरिएको हुन्छ । ब्रतालुहरु लिपपोत गरिएको ठाउँमा बस्छन् । उनीहरुको अगाडि कन्डा (गुइँठा) को आगो राखिन्छ, धुपीसल्लाको धूलो र घिउ मिलाई तयार गरिएको धूप पनि अगाडी राखिन्छ । पकाइएका सबै परिकारहरु एक भाग ब्रतालुका लागि र अर्को भाग भीमका लागि सबैका अगाडि छट्ट्याएर राखिन्छ । यसरी भीम (देवता) का लागि राखिएको अगाडिको परिकार, भोजनलाई अग्राशन भनिन्छ ।
सबैथोक ब्रतालु र देवताका लागि राखिसकेपछि ब्रतालुहरु आगोमा सल्लाको धूप चढाउँछन् । त्यसपछि तयार भएका सेवन गरिने सबै परिकारहरु पनि आगोमा अलिअलि चढाउँछन् । सफा जल चढाउँछन्, आगोको पुजा गर्दछन् र देवताका लागि छुट्याइएको अग्राशन अलिकति पर सार्छन् । सार्नुको मतलव भीमलाई सुम्पनु, खानका लागि बोलाउनु, आवाहन गर्नु हो । यसरी अग्राशन सारीसकेपछि ब्रतालुहरु आफैं सेवन गर्दछन् ।
बिहान घरमा ३ देखि ७ किसिमका तरकारी पोइँसाग र ठुसा (नपिसिएको मास, मसुरो), तोरियाँ, लौका, खँरिया आदिको तरकारी तयार गर्दछन् । नुहाई धुहाई गरिसकेपछि ब्रतालुहरु गोबरले लिपेको स्थानमा बस्छन् । तयार पारिएका सबै तरकारी भात हरेकको अगाडि राखिन्छ । हरेक ब्रतालुले भीमका लागि हरेक परिकार टपरी, दुनामा राखी छुट्याई आफ्नो अघिल्तिर राख्छन् । ब्रतालुले पूजापाठ नगरेसम्म, भोग नलगाएसम्म घरका अन्य सदस्यले खान बर्जित हुन्छ । ब्रतालुले अघिल्लो दिनजस्तै बिहान पनि गुइँठाको आगो अर्थात अग्नी देवमा सल्लाको धूप चढाउँदछन्, सबै परिकार धूप चढाएको आगोमा अलिअलि चढाउँछन् र भीमका लागि छुट्याएको अग्राशन अलि पर सार्छन् र भीमलाई सेवनको लागि, भोगको लागि अनुरोध गर्दछन् र आफूले सेवन गर्दछन् । देवतालाई भोग लगाएको त्यही प्रसाद, त्यही अग्राशन चेलीबेटीलाई दिन जान्छन् ।
कृष्ण जन्माष्टमीमा ब्रतको दिन बिशेषतः साँझ फलाहार हुन्छ, अन्नाहार हुँदैन । अन्न बार्ने गर्दछन् भने अतवारीमा सूर्यास्त हुनु अगावै अन्नाहार हुन्छ, नून खुर्सानी बर्जित हुन्छ । कृष्ण जन्माष्टमीमा ब्रतालुहरु ब्रतको दिनमा साँझ पूजाआजा गरिसकेपश्चात रातभरी पानी सेवन गर्न सकिने मान्यता छ भने अतवारी ब्रतमा सूर्यास्त अगावै भोग लगाउँदा अन्नाहार नून, खुर्सानीबाहेक हुन्छ र राती सेवन गर्न मिल्दैन । तर कृष्ण जन्माष्टमी होस् वा अतवारी होस्, बिहान चाहिं अग्राशन निकालिन्छ र अन्नाहार नै गरिन्छ । तर चलनचल्तीको भाषामा धेरैले बिहान सेवन गरिने अन्नाहारलाई पनि फरहरा (फलाहार) नै भन्ने गर्दछन् ।
निष्कर्ष
निष्कर्षमा के भन्न सकिन्छ भने थारु समुदायमा अतवारी ब्रतको महत्व ठूलो छ । तर यतिवेला अतवारीप्रति मान्छेहरुको आकर्षण घट्दैछ । आकर्षण कसरी बढाउने चिन्ताको बिषय बन्दै गइरहेको छ । यसबारे सोच्न जरुरी छ ।
ब्रतको कुरा गर्ने हो भने थारुहरु अष्टिम्कीमा कृष्ण लगायतका पूजा गर्दछन् भन्ने कुरा अष्टिम्की टिकाईबाट प्रष्ट हुन्छ भने भाद्र महिनाको शुक्ल पक्षको पहिलो आइतवार भीमको पूजा हुन्छ । यद्यपि आइतवार भनेको रविबार हो, रबि अर्थात सूर्य भगवान । त्यसैले अटवारीमा थारुहरु सूर्य भगवानको पूजा गर्दछन् होला भन्ने सबैको अनुमान हुन्छ । तर पुर्खा पुरनीयाहरुलाई सोद्धा उनीहरु सूर्यको पुजा गरेको कुरा कहिल्यै भन्दैनन्, भेंवाको पुजा गरेको बताउँछन् । पुर्खाहरुले भनेको मान्ने हो भने अतवारीमा भीमको पूजा आराधना गरिन्छ, तर हिन्दू धार्मिक ग्रन्थलाई मान्ने हो भने सूर्य भगवानको पूजा आराधना गरिन्छ, यही सत्य हो ।
तर थारुहरुको फरकपन, आफ्नोपन भनेको पुर्खाहरुले भन्ने गरेको कुरामा देखिन्छ । फेरी इतिहास हेर्दा भीम कुनै साधारण मान्छे थिएनन्, उनी पवन पुत्र थिए, भगवान हनुमानका भ्राता थिए, उनमा ७ हजार हात्ती बराबरको बल थियो । जसले आफूमाथि अन्याय गर्ने, अंश नदिने, अधिकार नदिने सय भाई कौरबलाई एक्लै संहार गरेका थिए । बकासुरलाई बध गरी एकचक्रा शहरलाई मुक्ति दिलाएका थिए । जरासन्ध जस्ता बलशाली र मायावी दानवलाई संहार गरी बन्दी राजाहरुलाई मुक्ति दिलाएका थिए । ती महाबलशाली भीम जसले धेरै दुखी दरिद्रका लागि भगवान भएर खडा भए, थारु राजा, थारुचेलीबेटीलाई सहयोग गरे, थारु गाउँको रक्षा गरे, तिनलाई नपुजेर कसलाई पुजून् थारुहरु ? थारु समुदायमा उनको ब्रत, उपबासले अहिले पनि मानिसहरुको दुःख दरिद्र दूर हुन्छ, चिताएको फल प्राप्त हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ ।
भीमलाई छुट्याइएको अग्राशन चेलीबेटीलाई प्रसादको रुपमा दिइँदा, चेलीबेटीहरुले त्यसलाई सेवन गर्दा उनीहरुको पनि दुःख, पीडा नष्ट हुन्छ, मनोकामना पुरा हुन्छ, दीर्घायु हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ । भीमको पुजा आराधना भाद्र शुक्ल पक्षको पहिलो आइतवार मात्रै हुँदैन, उनी मरुवा÷ठनवामा ग्रामदेवताको रुपमा समेत पुजिन्छन् ।
.jpg)
