महाभूकम्पको सामनाः मृत्युसंग साक्षत्कार

महाभूकम्पको सामनाः मृत्युसंग साक्षत्कार

१४० दिन अगाडि

|

१२ वैशाख २०८२

मोदाहा थारूले फर्काएको माघीको रौनक

मोदाहा थारूले फर्काएको माघीको रौनक

२४० दिन अगाडि

|

२ माघ २०८१

माघ लहैनु सुरीक शिकार खैनु रे हाँ... । यस प्रसंगमा पर्वको नाम माघ भन्नुपर्छ तर आजभोलि माघी भन्न थाले । यसमा कतिपयको चित दुखाई रहेका बुझ्ने हो भने कसले माघी भन्न लगाए ? प्रश्न उठ्छ । शायद यो प्रश्नले त्यति ध्यान आकर्षित गर्न नसक्ला कि ? यो आलेखमा यस्ता प्रश्नको जवाफ खोजी गर्ने भन्दा पनि कसरी मोदाहा थारुले माघीको रौनक फर्काउन सफल बन्यो ? प्रस्तुत विषयले पक्रन खोजेको चीज यसकै वरिपरि घुम्ने छन् । अझ मासिन्या मतवाली बनाइएका थारु जातिले आधुनिक नाच तथा मञ्चको सजावट निष्फिक्री तवरले आयोजना गरी माघी बहार ल्याउने गर्छ । करीब एक लाख हाराहारीमा मानिस टुँडिखेलमा भेला भई माघी महोत्सवमा रमाइलो गर्दछन् ।  पहिलो चोटी २०५८ सालमा माघी महोत्सव मनाउने र सरकारलाई यो दिन सार्वजनिक विदा दिन लगाउने निर्णय काठमाडौमा भयो । पूर्वका थारुहरु तिलासंक्राईत बुझ्ने, कतै खिचरी वा खिचरा बुझ्ने र पश्चिममा माघ मनाउँदा निस्राऊको महत्व दर्शाउने गरेको कारण माघी महोत्सव एकमुष्ट साझा बनाउने ध्येयका साथ अंगिकार गरियो ।  माघीमै वितेका यी २५वर्ष छविलाल कोपिलाको “भन साथी ! तिम्रो माघीसंग के छ ?” शीर्षक कविताले नयाँ वहसको ढोका खोलेको छ । माघीसंग अपनत्व बोध गर्न थारुले चुनौतीको सामना गर्दैछ । कारण थुप्रै होला तर माघीको बजारीकरण यति तीब्र रुपमा भयो कि मोदाहा (रक्स्याहा) थारुको रमझममै माघी महोत्सव हुँदै आयो ।  माघी महोत्सव मनाउन काठमाडौमा नेपाल सरकारले पर्यटन प्रबद्र्धन परियोजना अन्तरगत केही आर्थिक सहयोग गर्ने गर्दछ । यसरी प्राप्त सहयोगबाट नपुग रकम जति स्टल तथा व्यापार प्रबद्र्धनका लागि राखिने होर्डिङ बोर्डहरुको नाममा असुल गर्ने गरेको छ । यस विषयमा प्रा.एन्थोनी स्मिथ लेख्छन्–“पर्यटनले सबै संस्कृतिलाई वस्तुकरण गर्दै बजारका निमित्त संस्कृतिको मुल्य तोक्छ र अन्ततः साँस्कृतिक विशेषता र भौगोलिक वैभव विनाश गर्छ ।” यो तर्कलाई नेपालमा छरिएर रहेका आदिवासी जनता र नवउदारवादको आडमा थप वलियो देखिएका पर्यटन उद्योगले सही सावित गर्दैछ । तामझामका साथ मनाइने माघी महोत्सव सामाजिक प्रतिरोधी क्षमतामा ह्रास ल्याए जुन टुंडिखेलको मैदानमा चारैतिर अग्लो फलामे घेराभित्र कैद हुँदैछ । यहाँबाट आन्दोलनको आँधीवेरी ल्याउने चर्का भाषण गरेको त्यहीं पर सामुन्नेको सिंहदरवारमा बस्ने शासक नसुन्ने भए । माघको सन्दर्भमा भन्न सकिन्छ कि “देख्ने तो लग्ता है साला बाँस जैसा लम्बा मगर अन्दर से है खोख्ला ।”  लगानीको हिसावले माघी महोत्सवको बजेट पच्चिस लाख रुपैयाँभन्दा अधिक देखिन्छ । तथापी आयोजक संस्थाहरुको अनुसार खर्च पन्ध्र लाख माथि पुग्छ । यतिका खर्च गरेर माघी महोत्सव मनाइदै गर्दा त्यहाँ आमन्त्रित पाहुनाहरु बोलिरहेको समयमा मञ्च पर पर देखिने दर्शकहरु जब नाचको पालो आउँछ, उनीहरु मञ्च वर वर आउने गर्दछन् । यसले सावित गर्छ कि थारु सचेत धक्का दिन तयार भइसकेका छैनन् । अर्थात् थारुका अगुवाहरु यही मात्रात्मक उपस्थितिलाई सफलताको कडी मान्दै आएका छन् । जबकी मात्रालाई गुणमा रुपान्तरण नगर्दासम्म शक्ति आर्जन हुने विषय असम्भव छ । आयोजक संस्थाहरु एनजीओ चेतनाले लैस भएकै कारण उनीहरु जातीय मतान्धतामा फँसिरहे । यो खतरनाक परिवेश हो । पहिचान राजनीतिको र उनीहरु आफ्नै बलबुताले यो गोलचक्करबाट मुक्ति पाउने छैन । माघी महोत्सवबारे चर्चा गर्दा यो सामुहिकता प्रतिनिधित्व गर्ने पर्व बुझिन्छ । अझ कृषि अर्थतन्त्रमा बाँच्ने थारु खोज्नी बोज्नी शुरु गर्ने अथवा माघ देवानीमार्फत् अगुवा, भलमन्सा निर्वाचित गर्ने परिपाटीलाई निरन्तरता दिने पर्व बुझ्दै आए । यहाँ व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र मुल्यको प्रवद्र्धन स्वीकार गरी त्यसलाई अझ लोकसम्मत बनाउने आचरण एवम् व्यवहारलाई प्रधान पक्ष ठहर गरिए । केन्द्रमा खुशीको सपना सजाए । कुल ग्राहस्थ खुशी लक्ष्य राखे र प्रकृतिसंग सामञ्जस्य कायम गर्दै जीवन सहज बनाए ।  जीवन सहजबाट जटिलतर्फ यात्रा तय गर्दैछ । नयाँ नयाँ ज्ञान तथा प्रविधिबारे जानकारी लिने प्रयत्न पनि हुँदै आएको छ । अझ तिब्र परिवर्तन भइरहेको अवस्थामा संसारभरि नै अनिश्चिताको परिवेश देखा परे । यसले ज्ञान मिमांशीय विफलता तर्फ लागेको कारण मुल्यमा ह्रास हुँदैछ । जीवनको गनतव्य नै यसमार्फत् धरापमा पर्दैछ । तसर्थ, चौतर्फी जोखिमको मार थपिंदै मानिसहरुमा त्रास बढेर गएको भान हुन्छ । आफूलाई सुरक्षित बनाउनकै लागि उनीहरु शहरतिर पस्ने र सामुदायिक विमुखताबाट राहत पाउन साँस्कृतिक झुकाव दर्शाउने परम्परा बसाल्न खोजेको देखिन्छ । थारुहरु अन्जानमै आधुनिकताको सुविधामा उत्साहित बन्दै गर्दा माघी महोत्सव वर्षेनी यसैको एक नमूना भई दलाल पूँजीवादी फन्दामा कसिंदैछ । विकृति र विसंगति हटाउने उद्देश्य बोक्नेहरुकै करकमलबाट यस अवसरमा असंगतिपूर्ण नियत प्रष्टिन्छ । अविश्वासले जरा फैलाउन पाउने गर्छ । मोदाहा थारुको नियन्त्रणमा रहेको माघी महोत्सव अब टुँडिखेलको चार दिवारबाट बाहिर आउनैपर्छ । माघ १ गते सैयर माघ अथवा माघ संकल्प संझाउने दिन भनौं । त्यो महोत्सव नै भएपनि माघ देवानीलाई केन्द्रमा राखौं । परिस्थिति राष्ट्रिय स्तरमै फेरिएको कारण शक्ति उत्सर्जनको फ्रेमवर्क अथवा पाराडाइम बदलिन पुगे । संक्रमणकालीन अवस्था लम्बिएको छ र परिस्थितिको ठोस विश्लेषण गरी माघ संकल्पमा थारु स्वायत्त क्षेत्र अथवा विशेष क्षेत्र ग्यारेन्टी गर्न आह्वान गरौं । अभ्यास गर्न माइन्डस्केप, ल्याण्डस्केप र सोसलस्केपमा घनिभूत तथा योजनाबद्ध काम गरौं । यस आधारमा अग्रसरता लिई माघ संकल्प पुरा गर्न दृढता देखाऔं । निरन्तरतामा क्रमभंग गर्न हिम्मत गर्ने हो ।  प्रतिरोधी चेतमार्फत् समाज विज्ञानमा द्वैध अवस्था सिर्जना भइरहनुपर्छ । यसलाई छविलाल कोपिलाले मलजल गर्दै “भन साथी ! तिम्रो माघीसंग के छ ?” भन्ने सवाल तेर्साए । यसको जवाफमा संवादात्मक परिवेश निर्माण गर्ने हो ता कि हाल माघी महोत्सवको नाममा भइआएका विसंगतिहरु सतहमा ल्याउन सकियोस् । साहित्यकारको शब्द वाण फगत सस्तो लोकप्रियताका लागि त हुँदै होइन, बरु यसलाई अलग दृष्टिकोणको रुपमा बुझ्न प्रयत्न गरे सही दिसा पक्रन सघाउँछ । उहाँको शब्द वाणहरु सुन्ने आँट थारु अगुवाहरुले गर्न सक्नुपर्छ । अन्त्यमा, माघ संकल्प पुरा गर्न एक व्यवहारिक नारा पनि चाहिन्छ । थारु संस्कृति प्रवद्र्धन र विकासको नारा आफैंमा हराउने खालको देखियो । थारु संस्कृतिको सिर्जनात्मक प्रयोग गर्न जुन अलमल देखा परे । आज सहजबाट जटिलतातर्फ उनीहरुको जीवनशैली प्रतित हुन्छ । विकसित देश क्यानाडाबाट काठमाडौमा आई आत्महत्या गर्न पुगेको सुनसरीका माझी दम्पतिको कथाले यही सार खिंचेको बुझ्न सकिन्छ । २५ वर्षदेखि काठमाडौको धर्तीमा थारु संस्कृति प्रवद्र्धन गर्न मनाउँदै गरेको माघी महोत्सव आगामी वर्ष मात्र माघ १ गतेका लागि मोदाहा थारुले फर्काएको माघीको रौनक नबनोस् ।  प्रकृति र मानव जीवन सामञ्जस्य कायम गर्दै अगाडि बढ्नुपर्छ । थारु संस्कृति प्रवद्र्धन गर्नुको अर्थ धर्ती माताको अधिकार संरक्षण गर्नु पनि हो । मघौटा नाच थारु संस्कृति भित्रका विषय वस्तु (कन्टेन्ट) हो । माघ नयाँ वर्षको रुपमा थारु आत्मसात गर्दै गर्दा यसका साँस्कृतिक विरासत विर्सिन मिल्दैन । हामी थारु आर्थिक वर्षको नविकरण गर्ने संस्कृतिलाई सम्झना गर्न अभिप्रेरित हुँदैछौं । यथार्थमा माघ संकल्प सामुहिकतामा झल्किएता पनि त्यहाँ व्यक्तिको अस्तित्व विद्यमान भई आएका हुन्छन् । त्यसैले व्यक्तिको चाहना र अस्तित्वलाई सम्मान गर्दै माघ संकल्प वर्षभरिको कर्म, पूजा पाठ, संगठनात्मक सोंच तथा सामाजिक उत्तरदायित्व सम्बन्धमा कार्ययोजना पारित गर्नुपर्ने हुन्छ । यसलाई राजनीति शास्त्रमा थारुको वडीपोलिटिक भने पनि अन्यथा हुनेछैन ।  लोकतन्त्रको अभ्यासलाई जीवन पद्धतिसंग एकाकार गर्दै सामुदायिक समाजवादप्रति आफ्ना विश्वास कायम राख्न सक्ने थारु  रणनीतिक लक्ष्यमा अडिग रहेको छ । यसलाई माघ संकल्पको आधारमा कार्यनीतिक चाल मिलाउने तथ वर्षभरिको कामको समीक्षा गर्ने सन्दर्भमा केही प्राविधिक विषयप्रति व्यवहारिक लचकता अपनाउन सके यो देशमा थारु समस्या हैन, समाधान हुन् भनी प्रमाण पेश गर्न सकिन्छ । तसर्थ, माघ संकल्पको सम्बन्धमा यो वर्ष एक वहुलराष्ट्रिय लोकतन्त्र संस्थागत गर्ने चार्टर जारी गरौं र त्यसलाई मार्गनिर्देशक ठानी वर्ष दिनको कार्ययोजना तयार गरेर इमानदारिताका साथ लागु गरौं । तबमात्र, नेपालको सन्दर्भमा साँचिक्कै थारु विशिष्ट देखिनेछ । हिम्मतवाला थारु कहलिन योग्य हुनेछौं ।   

राष्ट्रिय एकताको खेती

राष्ट्रिय एकताको खेती

२४२ दिन अगाडि

|

२९ पुष २०८१

इतिहासबाट के सिक्ने ? गोर्खाका राजा पृथ्वी नारायण शाह राज्य विस्तार गर्न युद्ध लड्दै गर्दा हाम्रा पूर्खाहरु के राजीखुशी आफ्नो देश बुझाउने गरे ? अहं, यदि त्यसो हुँदो हो त कीर्तिपुरेको नाक कान काटिने थिएन, न त लिम्बुवानका शासकसंग नूनपानी सन्धि नै गर्थे । यी त साँकेतिक परिदृष्य मात्रै हुन् । जब सुगौली सन्धि सन् १८१६ मा गर्न बाध्य भए पञ्जाबका सेनामा जागीर खान गएका थिए गोर्खाली सेनाका कमाण्डरहरु । यसले पनि के दर्शाउँछ त भन्दा पृथ्वी नारायण शाहले जमीन–सेना सम्बन्ध स्थापित गरेर सैनिक कमाण्डरलाई युद्ध जितेवापत जमीन विर्ता पाउने व्यवस्था मिलाए, जसले पहाडका गरीब युवाहरुलाई उत्साहित बनाए युद्ध लड्न । अर्थात् राज्य विस्तारको ध्येय सम्पति थियो, जहाँ श्रोतका लागि जमीन विस्तार गर्नु थियो ।  इतिहासको दुर्घटनाले संसारको मानचित्रमा एउटा देश नेपाल छ । यसलाई स्वीकार गर्न कुनै लाज मान्न जरुरी छैन । देशप्रेम यहाँको वस्तुगत अवस्थाले सिर्जना गर्न सक्नुपर्छ । यहाँका तीन करोड जनता मालिक बनाउने तागत निर्माण गर्ने योजनाले विगतका घाउमा मलम लगाऊँ भन्ने हो । पृथ्वी नारायण शाहले अज्र्याको मुलुकमा यो सम्भव छ भन्ने विश्वास दिलाऊँ । तर, संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा यो मुलुक पुगेर पनि पशुपतिनाथले हामी सबैको कल्याण गरुन् भन्ने भाग्यवादी चिन्तन शासक सम्भ्रान्तमा देखिनु पर्ने ? भगवान् भरोसे यो देशलाई छाडिराख्ने ? यस खालको भक्तिभावले सेवक जन्माउँछ । अध्यात्ममा सेवक वा भक्तले मुक्ति पाउँछ भन्छन् तर राजनीतिमा यी गुलामी गर्न अभिशप्त छन् । राजनीतिक इतिहासले यही तथ्य बताउँछ ।  सयौं वर्ष यहाँका जनता गुलामी गर्दै रहे । साथै, देश अंग्रेजको संरक्षण र इशारामा चलिरहेको देखिन्थे । रैती भएर जीवन बाँच्दैगर्दा उनीहरु जहाँनिया शासन फाल्न संघर्ष गरे । वि.सं.२००७ सालसम्म यी संघर्षहरुको लामै फेहरिस्त छ । यस अवधिमा राष्ट्रिय एकताको विषय सन्दर्भहीन थियो, कारण दरबारभित्र लुटतन्त्र थियो । त्यसलाई अझ व्यापकता प्रदान गर्न जंगवहादुरले जारी गरेको मुलुकी ऐन थियो । श्री ३ हरु सर्वेसर्वा थिए, जहाँ ब्राह्मण, गाई र महिला हत्या वर्जित थियो । पुरोहित र भारदारहरुको जमीनदारी देशभरि फैलिएको अवस्था थियो । एक हिसावले जनतासंग कुनै दोश्रो विकल्प नै थिएन । अंग्रेज साम्राज्यको विरुद्ध संसारभरि युद्ध शुरु हुँदा छिमेकी मुलुक भारतमा स्वाधिनताको संग्रामले गाउँ शहर घेरे । अन्ततः अंग्रेज भारत छाडेर गए । नेपालमा त्यसको असर पर्नु स्वाभाविक नै थियो र जहाँनिया राणा शासनविरुद्ध भारतमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरुले संघर्ष शुरु गरे । अन्ततः नेपालमा पनि वहुदलीय व्यवस्था स्वीकार गरियो । जनताले ल्याएको शासन व्यवस्थालाई संविधानमार्फते व्यवस्थित गर्न संविधान सभाको गठन गर्ने घोषणा पनि भयो । रैतीबाट मालिक बन्ने पर्खाइमा यहाँ वर्षौं बिते । राजनीतिक दलहरु स्थापना भए तर राज्य र जनता बिचको मजबुत आधार बन्न नसक्दा यहाँ पृथ्वीनारायण शाहको वंशज रहेका महेन्द्र गद्दीसिन भए । उनको नारा राष्ट्रिय एकता कर्णप्रिय लाग्यो । राजाको काम कहिले जाला घाम भनेजस्तै चाकरी गर्दै दिन विते । रैती मालिक हुन सकेनन् । महेन्द्रमाला पढाउने पाठ्यक्रम तयार भयो । श्रीमान् गम्भिर नेपालीबाट स्तुती गान शुरु हुँदै हुर्केका पुस्ता अझै ती भ्रमहरुबाट मुक्त देखिएनन् । औपनिवेशिकताको शिकार भई अंग्रेजबाट पराजित त्यो मानसिकता राष्ट्रिय एकताको रटानले पक्कै समाधान दिने छैन ।  राष्ट्रिय एकता दिवस आवश्यक छ । यसको आवश्यकता अझ वहिष्करण र सिमान्तीकरणमा परेका जनताका लागि छ भन्ने हो । यो मान्यता बोक्दै गर्दा केही भ्रमहरुबाट मुक्त हुनुपर्छ । राज्य विस्तारको क्रममा थुप्रै राजा रजौटाले इतिहासमा यहाँ काम गरे । तथापी, हामी अहिले पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्य विस्तार गर्दा पहिचान बनाएको नेपाल देशका वासिन्दा हौं । भौगोलिक एकीकरणमा उनको योगदान छ । यस क्रममा संसरमा राज्यविस्तार ताका भएका हत्या, दमन नेपालको इतिहासमा पनि भयो । यति भएर पनि हाल नेपाल देशमा नै हामी आफ्नो भाग्य अज्माउनु परेको छ । त्यस अर्थमा पृथ्वी जयन्ती मनाए हुनेमा कसैको विमति नहोला । पृथ्वीनारायण शाह प्रति हालका पुस्ता त्यसरी नै सम्झन चाहन्छन् । बरु राष्ट्रिय विभूति मान्न तयार छन् । राष्ट्रिय एकता दिवसको अर्थ व्यापक बनाउनु परेको छ । संभवतः संविधान सभाले जारी गरेको संविधानले यसको महत्वलाई सिद्ध गर्न सक्थे । तर, रैतीबाट मालिक बनाउने काममा यो अवसर गुमाए । त्यसको कारण समेत गोर्खाली राज्यसत्ताले निर्माण गरेको अहंकार थियो । एक थान संविधान त राणा शासनको समयमा वि.सं. २००४ सालमै जारी गरे तर त्यसलाई अमान्य ठहर गरियो । राजनीतिक इतिहासका यस्तै घटनाहरुले नेपालमा आठौं संविधान आवश्यक रहेको महसुस गराउँदैछ । साँचिक्कै राष्ट्रिय एकता दिवसको सार पक्रने हो भने आधुनिक राज्यव्यवस्थामा संविधान नै हो, जसमार्फत् राष्ट्रिय एकताको बीऊ रोप्न सकिन्छ ।  संविधान संशोधन गर्न र राजनीतिक स्थायित्व दिन एमाले–काँग्रेस मिलेको भनियो । सवाल संविधान संशोधनको त छ नै तर नीति र नियतको तालमेल मिलेन विगतमा । नीतिगत रुपमा नेपाली जनतालाई मालिक बनाउने भनि जनआन्दोलनमा सबैले सहभागिता जनाए । संविधान सभाको निर्वाचनमा सबैले भाग लिए । उत्साहित र आशा गर्ने ठाउँ बन्यो, संविधान सभा पहिलो । षड्यन्त्रपूर्वक पहिलो संविधान सभा भंग गर्दै विदेशी हस्तक्षेप निम्त्याउने पनि त यिनै शासक सम्भ्रान्त हुन् । प्रष्टै छ, हामी हाम्रा आन्तरिक मामिलामा विदेशी हस्तक्षेप स्वीकार गरिसक्यौं । विदेशी शक्तिको गोटी बनेर मात्र शासन सत्तामा टिकी राख्न सक्ने परिवेश निर्माण गर्यौं, जसले नेपाल भूराजनीतिक दृष्टिले रणनीतिक स्थान पुष्टि भयो । राष्ट्रिय एकता दिवस मनाउने शासक सम्भ्रान्तहरु यति वेला किंकर्तव्यविमुढ किन ? जनतालाई निराश बनाउने सन्देश हाम्रा देशका प्रधानमन्त्रीले दिन मिल्दैन ।  अन्त्यमा, संविधान पुनर्लेखन नै समाधानको उपाय हो । संविधान पुनर्लेखन गर्दा पूर्ववत शर्तहरु लागु हुनुपर्छ । उत्तर–सार्वभौम युगमा जनताको सार्वभौमिकता अभ्यामा जाने गरी राजनीतिक व्यवस्था र शासकीय स्वरुप निर्धारण एक चुनौती होला तर यहाँका प्रथम राष्ट्रका जनता, जो बर्षौं वहिष्करण र सिमान्तीकरणको पीडा सहेर बसे, उनीहरुले स्वीकार गर्ने संविधान आवश्यक छ । त्यसैले, विगतका घाउहरुमा मलम लगाउने र उनीहरुको आत्मनिर्णयको अधिकार सुनिश्चित हुने गरी अबको निकास खोजिनु पर्छ ।  नेपाल प्राकृतिक रुपमै बहुलराष्ट्रिय राज्य हो । भ्रम नहोस्, जनता मालिक बन्ने उपायहरु अनेकौं छन् । नेपालको सन्दर्भमा वहुलराष्ट्रिय राज्यको अवधारणा त्यसैको उपज हो । यसलाई विखण्डनको भाष्य बनाएर गोर्खा अधिराज्यको औपनिवेशिकता छोप्ने दुस्साहस नगर्दा हुन्छ । बरु सहअस्तित्वमा बाँच्ने ढोका खुल्ला राख्न साँस्कृतिक सम्वाद केन्द्रहरु अत्यधिक व्यवस्थापन गर्ने हो, जहाँ इतिहास, संस्कृति, धर्म, राजनीतिक अर्थशा स्त्र, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलगायत जीवन पद्धतिबारे जनजनमा छलफल र वहस गर्ने होस् । उनीहरुको बाँच्न पाउने अधिकार ग्यारेन्टी गर्दै राज्य मेरो पनि हो भन्ने अनुभूतिपूर्ण आधार त्यसका लागि बन्नुपर्छ ।  राष्ट्रिय एकता दिवसको सार्थकता यो राज्यसंग जनताको आत्मसातिकरण (soul affinity) संग सम्बन्धित छ । यो दिवस हर्षोल्लासपूर्वक मनाउन सक्नुपर्छ । दुरदराजका जनता पनि यसमा सहभाभी भएर देशप्रेम दर्शाउन सक्ने गरी राज्यको भूमिका हुने विश्वास लिनु अन्यथा हुँदै होइन । जहाँसम्म पूर्वी नेपालमा चल्दै गरेको विभिन्न आन्दोलन तथा थारु, मधेशी जनताले ठाडै इन्कार गरेको नेपालको संविधान २०७२ जसले राष्ट्रिय एकतामा भाँजो हाल्ने काम मात्रै गरे, कथित राष्ट्रिय एकता दिवस यो अवस्थामा पनि मनाइराख्नु । असम्भव, राष्ट्रिय एकताको खेती गर्ने ती शासक सम्भ्रान्तले बुझुन्, गोर्खाली राज्य औपनिवेशिकता विरुद्धको संघर्ष निर्मम भएर टुंगिनेछ एक दिन ।

थरुहट स्वायत्त क्षेत्रः आवश्यकता र औचित्य

थरुहट स्वायत्त क्षेत्रः आवश्यकता र औचित्य

२५९ दिन अगाडि

|

१२ पुष २०८१

डा.उमाशंकर प्रसाद चौधरी पृष्ठभूमिः नेपालको राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालको कुल जनसंख्या २,९१,६४,५७८ रहेको छ। यसमा थारु समुदायको जनसंख्या १८, ०९,४२३ रहेको छ। यो कुल जनसंख्याको ६.४९ प्रतिशत हो। थारु समुदाय नेपालको चौथो ठुलो समुदाय हो भने तराईमा सबभन्दा बढी जनसंख्या भएको समुदाय हो। थारु मातृभाषा बक्ताको संख्या १७,९१,८५७ (६.१५ प्रतिशत) रहेको छ। थारु मातृभाषा चौथो ठुलो भाषा हो। थारु आयोगले थारु समुदायको परिभाषा यस प्रकारले गरेको छ- “थारु समुदाय भन्नाले नेपालको तराई क्षेत्रमा परापुर्वकालदेखि बसोबास गर्दै आएको मुख्य गरि कृषि पेशामा आवद्ध श्रमजीवि, परिश्रमी, धर्तिपुत्रको रुपमा चिनिने तराईको सबभन्दा ठुलो जनसंख्या भएको एक आदिबासी जनजाति समुदाय हो”। थारु समुदायको थर सूचिकरण अनुसार नेपालमा थारु समुदायका ५२३ थरहरु छन भने उपथरहरु ५३१ रहेका छन। नेपालमा थारु सम्बद्ब सम्पदाहरु १८९ वटा सूचिकृत गरिएका छन। आदिबासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानको अनुसूचि १ मा सरकारी मानवीय विकास सूचांक २०५८ अनुसार सूचिकृत आदिबासी जनजाति बर्गिकरण (प्रोफाईल) गरेअनुसार नेपालमा २० वटा जातिय समुहहरुलाई “सीमान्तीकृत” समुहमा राखिएका छन, ति हुनः (१) सुनुवार (२) थारु (३) तामाङ (४) भुजेल (५) कुमाल (६) राजबंशी (७) गन्गाई (८) धिमाल (९) भोटे (१०) दराई (११) ताजपुरीया (१२)  पहरी (१३) तोक्पेगोला (१४) डोल्पो (१५) फ्रि (१६) मुगाल (१७) लार्के (१८) ल्होपा (१९)  दुरा (२०) वालुङ।                                                                                                                                                        लेखक डा.उमाशंकर प्रसाद चौधरी नेपालको संबिधानको धारा ३०६ को १ को (ड) ले सीमान्तीकृतको परिभाषा यस प्रकार गरेको छः “सीमान्तीकृत” भन्नाले राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक रुपले पछाडी पारिएका, बिभेद र उत्पीडन तथा भौगोलिक बिकटताको कारणले सेवा सुबिधाको उपभोग गर्न नसकेका वा त्यसबाट बञ्चित रहेका संघिय कानुन बमोजिमको मानव विकासको स्तर भन्दा न्यून स्थितिमा रहेका समुदाय सम्झनु पर्छ र सो शब्दले अतिसीमान्तीकृत र लोपोन्मुख समुदाय समेतलाई जनाउछ” भन्ने ब्यवस्था रहेको छ। नेपालको संबिधान तथा कानुनमा सीमान्तीकृत थारु समुदायको हक, अधिकारबारे भएको ब्यवस्थाः संबिधानको धारा १८ मा -समानताको हक अन्तर्गत भएको ब्यवस्थाअनुसार राज्यले सीमान्तीकृत थारु समुदायलगायत नागरिकको संरक्षण, सशक्तिकरण वा विकासका लागि कानुनबमोजिम बिशेष ब्यवस्था गर्न सक्ने प्रबन्ध गरेको छ। धारा ३२ मा -भाषा तथा संस्कृतिको हक बमोजिम सिमान्तीकृत थारु समुदाय समेतले आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने, आफ्नो समुदायको सांस्कृतिक जीवनमा सहभागी हुन पाउने, आफ्नो भाषा, लिपी, संस्कृति सभ्यता र सम्पदाको संम्बर्द्बन र संरक्षण गर्ने हक हुने ग्यारेण्टी गरिएको छ। धारा ४२ मा -सामाजिक न्यायको हक अनुसार थारु समुदाय समेतलाई समानुपातिक समाबेशी सिद्बान्तका आधारमा राज्यका निकायमा सहभागीताको हक सुनिश्चित गरेकोछ। धारा ५१ मा -राज्यका नीतिहरु अन्तर्गत उपधारा (ञ) को (८) मा आदिबासी जनजातिको पहिचान सहित सम्मानपुर्वक बाच्न पाउने अधिकार सुनिश्चित गर्न अवसर तथा लाभका लागि बिशेष ब्यवस्था गर्दै यस समुदायसंग सरोकार राख्ने निर्णयहरुमा सहभागी गराउने तथा आदिबासी जनजाति र स्थानिय समुदायको परम्परागत ज्ञान, सिप, संस्कृति, सामाजिक परम्परा र अनुभवलाई संरक्षण र सम्बर्द्बधन गर्ने ब्यवस्था गरेको छ। धारा ५६ मा -राज्यको संरचना को उपधारा (५) मा संघिय कानुनबमोजिम सामाजिक, सांस्कृतिक संरक्षण वा आर्थिक विकासका लागि बिशेष, संरक्षित वा स्वायत क्षेत्र कायम गर्न सकिनेछ भन्ने प्रावधान रहेको छ। धारा २६३ मा -थारु आयोगको ब्यवस्था गरिएको छ। धारा ३०६ को (ठ) मा-थारु आयोग एक संबैधानिक आयोगको रुपमा रहने ब्यवस्था गरिएको छ। धारा २९६ को उपधारा (१) बमोजिम ब्यवस्थापिका -संसदले थारु आयोग ऐन २०७४ बनाएको छ। (क) थारु आयोग ऐन २०७४ को दफा (७) मा आयोगको काम, कर्तब्य र अधिकारको ब्यवस्था गरिएको छ । संबिधानको धारा ५६ मा- राज्यको संरचनाको उपधारा (५) मा भएको ब्यवस्थालाई अनुभूत गराउनका लागि- स्थानीय सरकार संचालन ऐन २०७४, को- दफा ९९ मा- बिशेष, संरक्षित वा स्वायत क्षेत्र कायम गर्न सकिने ब्यवस्था गरिएको पाईन्छः- (१) प्रदेश सरकारको परामर्शमा नेपाल सरकारले देहायको कुनै क्षेत्रलाई बिशेष, संरक्षित वा स्वायत क्षेत्र कायम गर्न सक्नेछ भनिएको छः- कुनै एक वा एक भन्दा बढी जिल्ला। कुनै एक वा एक भन्दा बढी गाउपालिका वा नगरपालिका। कुनै गाउपालिका वा नगरपालिकाको कुनै एक वडा वा एक भन्दा बढी वडाहरु। (२) उपदफा १ बमोजिम बिशेष, संरक्षित वा स्वायत क्षेत्र कायम गर्दा देहायका आधार लिनु पर्दछः- (क) बिशेष क्षेत्रको लागि - (१) यातायात तथा पुर्वाधार अभावको कारण भौगोलिक रुपमा दुर्गम रहेको, (२) गरिबीको रेखामुनि रहेको जनसंख्याको प्रतिशत र गरिबीको बिषमता राष्ट्रिय औसत भन्दा बढी रहेको। (३) आर्थिक र सामाजिक रुपले पिछडिएका समुदायको बाहुल्यता रहेको। (४) नेपाल सरकारले उपयुक्त ठानेका अन्य कुनै आधार। (ख) संरक्षित क्षेत्रको लागि - (१) अल्पसंख्यक, सिमान्तीकृत वा लोपोन्मुख समुदायको बसोबास रहेको। (२) उपखण्ड (१) बमोजिमको समुदायको सामाजिक तथा आर्थिक विकास सूचांङ्क राष्ट्रिय औसत भन्दा कम रहेको। (३) नेपाल सरकारले उपयुक्त ठानेको अन्य कुनै आधार। (ग) स्वायत्त क्षेत्रको लागि - (१) एकै भाषा वा संस्कृति भएका समुदायको सघन उपस्थिती र बाहुल्यता रहेको। (२) उपखण्ड (१) बमोजिमको समुदायको सामाजिक तथा आर्थिक विकास सूचाङ्क राष्ट्रिय औसत भन्दा कम रहेको। (३) नेपाल सरकारले उपयूक्त ठानेको अन्य कुनै आधार। दफा १००, मा बिशेष, संरक्षित वा स्वायत क्षेत्र कायम भएको क्षेत्रको विकासका लागि नेपाल सरकार तथा प्रदेश सरकारले बिशेष कार्यक्रम संचालन गर्न वा त्यसका लागि थप बजेट उपलब्ध गराउनु पर्ने ब्यवस्था छ। अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासमा स्वयत्त क्षेत्रः भारतको आसाम, मेघालय, मेजोरम र त्रिपुरा राज्यले उनीहरुको क्षेत्रमा १० वटा स्वायत्त जिल्ला परिषद र क्षेत्रिय परिषद कायम गरेकाछन।ति स्वायत्त क्षेत्रहरुमा आर्थिक अधिकारको साथै प्रशासनिक र न्यायिक अधिकार समेत जनताले आफै प्रचलन गर्न सक्ने संबैधानिक बन्दोबस्त रहेको छ। थरुहट स्वायत्त क्षेत्र प्रदेश सरकारको परामर्शमा नेपाल सरकारले थरुहट स्वायत्त क्षेत्र कायम गर्न सक्ने ब्यवस्था संबिधान र कानुनमा भएता पनि संबिधान जारी भएको दशौं वर्ष लाग्दा समेत यो ब्यवस्था लागु हुन सकेको छैन। नेपालमा दुई वटा प्रदेशमा थरुहट स्वायत्त क्षेत्र लागु गर्न सकिन्छः लुम्बिनी प्रदेशका तराईका थरुहट स्वायत्त क्षेत्र। सुदूरपश्चिम प्रदेशका तराईका थरुहट स्वायत्त क्षेत्र। लुम्बिनी प्रदेशका तराईका थरुहट स्वायत्त क्षेत्रः यसमा ६ वटा जिल्लाहरु रहेका छन। ति यस प्रकार छनः नवलपरासी (ब.स.प.) (२) रुपन्देही (३) कपिलबस्तु (४) दाङ (५) बाँके (६) बर्दिया। संबिधान र कानुनमा उल्लेख भए अनुसार थरुहट स्वायत्त क्षेत्र कायम हुनका लागि देहायका आधारहरु रहेका छनः एकै भाषा वा संस्कृति भएका समुदायको सघन उपस्थिती र बाहुल्यताः सघन उपस्थिती र बाहुल्यताः यस प्रदेशको ६ वटा जिल्लाहरुमा थारु समुदायको जनसंख्या ७,३०,०४३ रहेको छ।यो कुल जनसंख्याको १९ प्रतिशत हो । थारु समुदाय यहाँको सबभन्दा ठूलो समुदाय हो।यो थरुहट स्वायत्त क्षेत्रमा थारु समुदायको सघन उपस्थिती र बाहुल्यता रहेको छ। भाषाः यो थरुहट स्वायत्त क्षेत्रमा थारु मातृभाषा वक्ताको संख्या ५,६८,३५७ रहेको छ। यो क्षेत्रमा १३.१५ प्रतिशत ब्यक्तिहरुले थारु मातृभाषा प्रयोग गर्दछन।यो नेपाली भाषा पछि दोश्रो रहेकोछ। भाषा आयोगले लुम्बिनी प्रदेशको सरकारी कामकाजको भाषाको रुपमा प्रयोग गर्न २०७८ भाद्र २१ गते नेपाल सरकार तथा प्रदेश सरकारलाई सिफारिस गरि सकेको छ। संस्कृतिः यो थरुहट स्वायत्त क्षेत्रमा थारु समुदायको आफ्नै संस्कृति, सभ्यता,संस्कार, चालचलन,रितिरिवाज,भेषभूषा तथा ईतिहास परापुर्व कालदेखि नै रहदै आएको छ। समुदाय भित्र आफ्नै प्रथाजनित परम्परामा कानुनी ब्यवस्था रहेकोछ। यसले समाजलाई ब्यवस्थित बनाउन मद्दत गर्दछ।यस प्रथालाई बरघर प्रथा भनिन्छ। यो प्रदेशका केही स्थानीय सरकारहरुले बरघर ऐन नै बनाएर यो प्रथालाई कानुनी हैसियत दिएर कार्य संचालन भई रहेको अवस्था छ । समुदायको सामाजिक तथा आर्थिक विकास सूचाँङ्क राष्ट्रिय औसत भन्दा कम रहेकोः थारु समुदायका मानिसहरु ग्रामिण तथा शहरी ग्रामिण क्षेत्रमा बढी संख्यामा बसोबास गरेको देखिन्छ।जसले गर्दा उद्योग र ब्यपार ब्यवसायमा संलग्नता कमै रहेको पाईन्छ।मुख्यतः परम्परागत निर्वाहमुखी कृषि पेशामा संलग्न रहेको देखिदा यस समुदायमा गरिबीको संख्या अधिक रहेको देख्द सकिन्छ। नेपाल मानव विकास प्रतिबेदन २०२० अनुसार नेपालको मानव विकास सूचाङ्क (HDI) ०.५८७ रहेकोछ।यसै गरि हिमालको ०.५६४ पहाडको ०.६२३ तराईको ०.५६३ शहरी क्षेत्रको ०.६४७ र ग्रामिण क्षेत्रको ०.५६१ रहेकोछ।तराई र ग्रामिण क्षेत्रको मानव विकास सूचाँङ्क (HDI) हिमाल, पहाड, शहरी क्षेत्र र नेपालको समग्र मानव विकास सूचाङ्क (HDI) भन्दा कम रहेको छ। यसबाट तराई र ग्रामिण क्षेत्रमा अधिक बसोबास गर्ने थारु समुदायको मानव विकास सूचाँङ्क (HDI) न्यून छ भन्ने स्पष्ट हुन आउछ। (३) प्रस्तावित थरुहट स्वायत्त क्षेत्रमा आदिम काल देखि थारु समुदायका मानिसहरु बसोबास गर्दै आई रहेको क्षेत्रको रुपमा लिईन्छ।यस क्षेत्रमा बसोबास गर्ने थारु समुदायलाई भूमिपुत्रको रुपमा चिनिन्छ। यसै क्षेत्रको रुपन्देही जिल्लाको लुम्विनीमा सिद्धार्थ गौतम बुद्धको जन्म भएको थियो। वहाँको जन्म थारु समुदायमा भएको बिभिन्न बिद्बान ईतिहासकारहरुको भनाई रहेको छ। (४) संबैधानिक थारु आयोगले नेपाल सरकारलाई “संबिधानको धारा ५६ को उपधारा (५) बमोजिम थारु समुदायको सामाजिक, सास्कृतिक संरक्षण तथा आर्थिक विकासका लागि थारुवान/थरुहट बिशेष, संरक्षित वा स्वायत्त क्षेत्र घोषणा गरि कार्यान्वयन गर्न हुन” सिफारिस गरेको छ। सुदूरपश्चिम प्रदेशका तराईका थरुहट स्वायत्त क्षेत्रः यस प्रदेशका तराईका थरुहट स्वायत्त क्षेत्रमा २ वटा जिल्लाहरु रहेका छन। ति हुनः (१) कैलाली (२) कञ्चनपुर संबिधान र कानुनमा उल्लेख भए अनुसार थरुहट स्वायत्त क्षेत्र कायम गर्न देहायका आधारहरु रहेका छनः (१) एकै भाषा वा संस्कृति भएका समुदायको सघन उपस्थिती र बाहुल्यताः सघन उपस्थिती र बाहुल्यताः यस प्रदेशको २ वटा जिल्लाहरुमा थारु समुदायको जनसंख्या ३,९६,५९८ रहेको छ। यो कुल जनसंख्याको २८ प्रतिशत हुन आउछ। थारु समुदाय यहाँको सब भन्दा ठूलो समुदाय हो। यो थरुहट स्वायत्त क्षेत्रमा थारु समुदायको सघन उपस्थिती र बाहुल्यता रहेको छ। भाषाः थारु मातृभाषा वक्ताको संख्या ४,३४,३०४ रहेको छ। यो क्षेत्रमा १७.०१ प्रतिशत ब्यक्तिहरुले थारु मातृभाषा प्रयोग गर्दछन। नेपाली भाषापछि थारुको मातृभाषा रहेको छ। भाषा आयोगले सुदुरपश्चिम प्रदेशको सरकारी कामकाजको भाषाको रुपमा प्रयोग गर्न २०७८ भाद्र २१ गते नेपाल सरकार तथा प्रदेश सरकारलाई सिफारिस गरिसकेको छ। संस्कृतिः  माथि उल्लेख भईसकेको छ। समुदायको सामाजिक तथा आर्थिक विकास सूचाँङ्क राष्ट्रिय औसत भन्दा कम रहेकोः अवस्थाको बारेमा  माथि उल्लेख भईसकेको छ। नेपाल मानव विकास प्रतिबेदन २०२० को बारेमा माथि उल्लेख भईसकेको छ। संबैधानिक थारु आयोगले नेपाल सरकारलाई “संबिधानको धारा ५६ को उपधारा (५) बमोजिम थारु समुदायको सामाजिक, सांस्कृतिक संरक्षण तथा आर्थिक विकासका लागि थारुवान/थरुहट बिशेष, संरक्षित वा स्वायत्त क्षेत्र घोषणा गरि कार्यान्वयन गर्न हुन” भनि सिफारिस गरिसकेको छ। अन्त्यमा, संबिधान प्राप्त भएको दशौं वर्षमा संबिधान तथा कानुनको आवश्यक आधारहरु पुरा भई लुम्बिनी थरुहट स्वायत्त क्षेत्र र सुदूरपश्चिम थरुहट स्वायत्त क्षेत्रको घोषणा तथा कार्यान्वयन भएमा संबिधान तथा कानुनको मर्म पुरा हुनुको साथै समुदायका जनताको चाहना र आवश्यकता पुरा भई संबिधानको औचित्यता प्रमाणित हुनेछ। लेखक थारु आयोगको माननीय सदस्य हुनुहुन्छ । email: uschaudhary112@ gmail.com      

रविको गिरफ्तारीः नयाँ र पुराना सोंच बिचको लडाई ?

रविको गिरफ्तारीः नयाँ र पुराना सोंच बिचको लडाई ?

३१८ दिन अगाडि

|

१३ कात्तिक २०८१

विशेषतः कार्तिक २ गतेपछि नेपालमा सबैभन्दा बढी लिइने नाम रवि लामिछानेको भएको छ । रवि लामिछानेको नाम कोही माया, स्नेहले, कोही ब्यक्तिगत रिसिबीले, कोही राजनीतिक दाउपेचका कारणले लिइरहेका छन् । यस्तो लाग्छ, उनको चर्चा नगर्ने व्यक्ति अहिले देशमा शायद कोही छैन । सहकारी पीडितहरु उनलाई सहकारी ठगका रुपमा लिइरहेका छन्, उता कोही उनलाई भ्रष्टाचार नगरेका बेदाग ब्यक्तिका रुपमा लिइरहेका छन् । उनको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी उनको पक्षमा नउभिने कुरै भएन । उनका नेता, कार्यकर्ताहरु रवि सहकारी ठग नभएको, उनलाई फँसाउन खोजिएको कुरा दरो गरी राखिरहेका छन् । यसले आम नेपालीहरु भ्रमित भैरहेका छन् ।  देशमा जसरी राज्यको मूलधारमा रहेका जातजाति र राज्यको मूलधार बाहिर रहेका जातजातिहरुबिच अप्रत्यक्ष तर निरन्तर मतभेद र संघर्ष जारी छ, त्यसरी नै राज्यको मूलधारमा पकड जमाइसकेका र राज्यको मूलधार बाहिर रहेका तर मूलधारमा पकड जमाउन कोशिश गरिरहेका पार्टीहरु बिचमा पनि संघर्ष जारी छ । रास्वपा र सरकारमा रहेका दलहरु बिचको किचलो पनि अप्रत्यक्ष रुपमा मूलधारमा रहेका र मूलधार बाहिर रहेका बिचको संघर्ष नै हो ।  लामिछाने, देउवा, ओली, दाहाल को राम्रो भन्दा राज्यका मूलधार बाहिर रहेका जातिहरुलाई बोल्न अलि गाह्रो छ । बोल्नै पर्यो भने बचतकर्ताहरुको रकम बचतकर्ताहरुलाई फिर्ता हुनुपर्दछ भन्नु न्यायोचित हुनेछ । कम उचित भन्नु पर्दा २०४७ देखि अहिलेसम्म (३५ वर्ष) शासन सत्तामा रही काम गरिसकेका तर देशमा सुधार गर्न नसकेका ब्यक्ति भन्दा रवि ठिक छन् भन्नुपर्ने हुन्छ । यो भन्दा बढी बोल्नु न्यायोचित होला जस्तो लाग्दैन ।  राज्यको मूलधार बाहिर रहेका उत्पीडित जातिहरुलाई थाहा हुनुपर्ने हो, प्रदेश नामकरणको लडाई लडिरहँदा एकातिर उत्पीडित जाति अर्कोतिर पुरै राज्य, काँग्रेस, एमाले, माओवादी थिए । त्यसमा होस्टेमा हैंसे गर्ने तात्कालीन मिडियाकर्मी रवि थिए । त्यसैले थरुहट, किरात, ताम्सालिङको सवालमा त रवि, ओली, देउबा, दाहालको मत अहिले पनि एउटै हुन सक्छ । तर देश बनाउने सवालमा, विकासको सवालमा शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारीको सवालमा रवि र उनका युवा साथीहरु ओली, देउवा, दाहालभन्दा प्रगतिशील छन् भन्ने कुरा उनीहरुको अभिब्यक्तिबाटै थाहा हुन्छ । रवि गृहमन्त्री, सुमना शिक्षा मन्त्री, तोसिमा स्वास्थ्य मन्त्री हुँदा गरिएको केही फरकपनको आधारमा पनि भन्न सकिन्छ कि रास्वपा पुराना भन्दा केही नयाँ हो र नयाँपन ल्याउन चाहन्छ, सक्छ । तर अरुको सवालमा भन्न गाह्रो छ । किनकि उनीहरु आलोपालो गरी ३५ वर्षसम्म शासन गरिसकेका छन् ।  रवि गृहमन्त्री, सुमना शिक्षा मन्त्री, तोसिमा स्वास्थ्य मन्त्री हुँदा गरिएको केही फरकपनको आधारमा पनि भन्न सकिन्छ कि रास्वपा पुराना भन्दा केही नयाँ हो र नयाँपन ल्याउन चाहन्छ, सक्छ । तर अरुको सवालमा भन्न गाह्रो छ । अर्को कुरा गएको चुनाव (२०७९) मा नै देशमा ‘नो नट अगेन’ अभियानले सामाजिक सञ्जाल तातिसकेको थियो । यो अभियान चलाउनु पर्दछ भनी शुरुवात गर्ने को को हुन् ? जानकारी भएन । तर गहिरिएर हेर्दा अप्रत्यक्ष रुपमा अहिले त्यही ‘नो नट अगेन’ र ‘अगेन एण्ड अगेन’ आमने सामने हुँदैछन् कि जस्तो लागिरहेको छ । समाचार पढ्दा, सुन्दा पनि मूलधारमा रहेका बढी रेडियो, टिभी रविको विपक्षमा लेखिरहेका छन्, बोलिरहेका छन् भने युट्यूब समाचार, सामाजिक सञ्जालहरु बढी रविको पक्षमा लेखिरहेका छन्, बोलिरहेका छन् । यसरी आम नागरिकलाई को सहि को गलत छुट्याउन कठिन भइरहेको छ ।  धेरै रेडियो, टिभी, पत्रिका रवि दोषी हो भनिरहेका छन् । जिबी राई कहाँ थिए ? के गरिरहेका थिए ? रवि कति सालमा गोर्खा मिडिया प्रालि ज्वाइन गरे ? गोर्खा मिडिया प्रालिमा रकम ल्याउने जिबी राई हुन् वा रवि हुन् ? रवि गोर्खा मिडिया प्रालिमा कति बर्ष बसे, गोर्खा मिडिया प्रालिमा बस्दा कहाँबाट कति रकम भित्रिएको थियो ? नागरिक यस्ता गहिरो जानकारी पाउनबाट बञ्चित छन् र भ्रमित भइरहेका छन् ।  धनराज गुरुङ, ऋषिकेश पोखरेलको नाम सहकारी काण्डमा किन जोडियो ? किन उनीहरु वा उनीहरुका परिवारलाई समातिएन ? आम जिज्ञासा छ तर मिडियामा आइरहेको छैन । के रवि मात्रै नेपालको समस्याको मूल जड हुन् ? यति, ओम्नी, ललिता निवास, गिरविन्धु टी स्टेट सबै रविका अगाडी केही होइनन् भन्ने मिडियाबाजी भइरहेको देखिंदैछ । अढाई वर्षको अवधिमै रवि कसरी राज्य, सरकारको मोस्ट वान्टेड सूचीमा परे ? यही अवधिमै उनले कसरी देशलाई डुबाए ? सोचनीय बिषय बनेको छ ।  कहिले बालेन र बालुवाटार, कहिले कुलमान र बालुवाटार आमने सामने भैरहेको अवस्था देखिन्छ भने कहिले हर्क साम्पाङको बिरुद्धमा दलहरुको मोर्चाबन्दी देखिन्छ । यसरी गहिरिएर विचार गर्ने हो भने सतहमा रवि र संघीय सरकार, बालेन र बालुवाटार, कुलमान र सरकार, हर्क साम्पाङ र दलीय मोर्चाबन्दी देखिए पनि सार रुपमा अहिले नयाँ र पुराना सोंच बिचमा संघर्ष चलिरहेको छ ।   स्वतन्त्र भनेका बिना पिंढका लोटा हुन्, हावामा लट्किएका बेलुन हुन् भन्ने बुद्धिजीबीहरुको भाष्यलाई बालेन, हर्क साम्पाङ र गोपी हमालको निर्वाचन परिणामले गलत साबित गरिदिएको छ । यिनीहरुलाई पंगु नबनाउने हो भने काठमाडांै, धरान र धनगढीमा देखिएको विकासले नागरिकमा राम्रो प्रभाव पर्ने र भोलिका दिनमा हुने स्थानीय तहहरुमा अझ बढी स्वतन्त्र ब्यक्तिहरु छनौट हुन सक्ने भय पुराना दलहरुमा ब्याप्त छ । यही कारणले पनि जनतालाई भ्रमित पार्ने विचार प्रवाहित भइरहेका छन् जस्तो लाग्छ ।  पार्टीको अध्यक्ष संसदीय दलको नेता हुने, संसदीय दलका नेता प्रधानमन्त्री हुने संबैधानिक ब्यवस्थाका कारण आम नागरिकले चाहेको ब्यक्तिलाई प्रधानमन्त्री बनाउन सक्ने अवस्था छैन । कार्यकारी प्रधानमन्त्रीलाई प्रत्यक्ष रुपमा चुन्न नपाउने ब्यवस्थाका कारण पनि दलहरुमा, सरकारमा, ब्युरोक्रेसीमा भ्रष्टाचार र निरंकुशता हावी छ । जनतासँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने स्थानीय तहमा पनि पार्टीको चुनाव चिन्ह लिई निर्वाचनमा लड्नुपर्ने कानुनी ब्यवस्थाले पनि नागरिकले चाहेका राम्रा ब्यक्तिलाई पालिका प्रमुखको रुपमा ल्याउन गाह्रो छ । मलाई लाग्छ, नागरिक सर्वोच्चताका कुरा गर्ने दलहरु यी बिषयमा गम्भीर हुन र कानुन संशोधन गर्न जरुरी छ ।  रवि गिरफ्तार हुनु ठूलो कुरा होइन, ठूलो कुरो हो नयाँ पुस्ता र नयाँ नेतृत्वलाई जनताका बिचमा कसरी ल्याउने ? सरकार, सारा मिडिया, सारा विचार प्रवाहकहरु पहिचानको आधारमा प्रदेश निर्माण गर्नु गलत हो भनेजस्तै रवि मात्रै दोषी हुन्, अरु सबै सहकारी ठगहरु निर्दोष हुन् भनी बोलिदियो, लेखिदियो भने अवस्था के होला ?  त्यसैले, रवि गिरफ्तार हुनु ठूलो कुरा होइन, ठूलो कुरो हो नयाँ पुस्ता र नयाँ नेतृत्वलाई जनताका बिचमा कसरी ल्याउने ? सरकार, सारा मिडिया, सारा विचार प्रवाहकहरु पहिचानको आधारमा प्रदेश निर्माण गर्नु गलत हो भनेजस्तै रवि मात्रै दोषी हुन्, अरु सबै सहकारी ठगहरु निर्दोष हुन् भनी बोलिदियो, लेखिदियो भने अवस्था के होला ?  थरुहट प्रदेशको मागको बिरुद्धमा जसरी तीन ठूला दल, सरकार, मिडिया सबै एक भएका थिए, आज रास्वपा र रविको बिरुद्धमा पनि एक भैरहेको अवस्था देखिंदैछ । तर थरुहटविरुद्ध जसरी सबै एक भएका थिए, रास्वपाको विरुद्धमा एक हुन गाह्रो पर्ला । यो काण्डले रविलाई चुनावमा उठ्नै नपाउने अभियोग सावित गरी जेल कोच्न सके र सबै सहकारी पीडितहरुका बचत, बचतकर्ताहरुलाई फिर्ता गर्न सके पुराना दलहरुलाई फाइदा पुग्ने देखिन्छ । उनीहरु शायद यही प्रयासमा छन् । यद्यपि, रवि गिरफ्तारीको सनसनीखेज खबरले अहिले रास्वपा देशको कुना कन्दरामा पुगिरहेको छ, एक हिसाबले उसको राम्रो प्रचारप्रसार भैरहेको छ । अब हेर्दै जाउँ, नयाँ र पुराना सोंच बिचको यो लडाईमा कसको पल्ला भारी हुन्छ ?                     

पितृलाई सम्झिएर दशैँ मनाउने थारू समुदायको चलन

पितृलाई सम्झिएर दशैँ मनाउने थारू समुदायको चलन

३३५ दिन अगाडि

|

२६ असोज २०८१

विमला चौधरी पश्चिम नेपालका थारूहरूले आफ्नै किसिमले दशैँ मनाउने गरेका छन्। दशैँमा उनीहरूले आफ्ना कुलदेवता र पितृको सम्झना गर्ने गर्छन्। थारूले दशैँलाई ‘डस्या’ भन्छन्। दाङ, कपिलवस्तु, बाँके, बर्दिया, कैलाली कञ्चनपुर र सुर्खेतका थारू समुदायका लागि माघी र अट्वारीपछि दशैँ तेस्रो ठूलो पर्व हो। थारू समुदायमा दशैँमा आफ्ना पितृको आत्माले शान्ति पाऊन् भनेर सम्झना गर्ने चलन छ। थारू संस्कृतिका जानकार एवं साहित्यकार छविलाल कोपिलाका अनुसार यो समुदायभित्र रहेका फरक थर र गोत्र अनुसार कुलदेवता पनि भिन्नभिन्न छन्। त्यसैले कुलदेवताअनुसार दशैँमा पूजा गर्ने चलन पनि फरकफरक रहेको उनको भनाइ छ। उनले आफ्ना कुलदेवताबारे जानकारी दिँदै भने, ‘‘मेरो थर ‘भगोरिया’ हो। हाम्रो एउटा देवतालाई दशैँमा जाँड चढाएर पूजा गर्ने चलन छ।’’ यो समुदायमा विशेषगरी फूलपातिदेखि नवमीसम्म तीन दिनमात्र दशैँ मनाउने चलन छ। दशैँका गतिविधि थारू समुदायका मानिसले फूलपातीदेखि पूजा सामग्री जुटाउन थाल्छन्। त्यस दिन घरमूली महिलाले पूजाका लागि परिकार बनाउने र पूजा सामग्री जोहो गर्ने गर्छन्। पूजामा प्रयोग हुने भाँडाकुँडालाई नजिकैको जलाशयमा लगेर सफा गरिन्छ। थारू संस्कृतिका अर्का जानकार एकराज चौधरीका अनुसार उक्त समुदायले आफ्ना कुलदेवतालाई पूजा गर्दा बजारमा पाइने अगरबत्ती बाल्दैनन्। उनी भन्छन्, ‘‘हामी आफ्ना कुलदेवताको पूजा गर्दा धूप बाल्छौँ तर आफ्नै पुरोहित, 'देशबन्ध्या गुर्बा' र ‘घरगुर्बा’ले बनाएको धूप प्रयोग गर्छौँ।’’ थारू समुदायको बसोबास भएको गाउँमा स्थापित 'भूइँह्यार थान'का मुख्य पुजारीलाई ‘देशबन्ध्या गुर्बा’ भन्ने गरिन्छ। विभिन्न सातथरी फूलसहित 'गुर्बा'ले आफ्नै शरीरका सात अङ्ग चिरेर निकालेको रगतमा मुछेर बनाइएको विशेष धूपले पूजा गर्ने चलन रहेको उनी बताउँछन्। ‘‘दशैँमा आफ्ना देवता र पितृलाई आफ्नो शरीर चिरेर रगतसमेत चढाउँछौँ भने योभन्दा ठूलो सम्मान के हुन सक्छ?’’ एकराजले भने। त्यो धूप फूलपातीका दिन 'घरगुर्बा'कहाँ गएर ल्याउने चलन छ। धूप लिन जाँदा कोसेली र भेटी लैजाने गरिन्छ। महाअष्टमीलाई थारूहरूले 'ढिक्रह्वा' भन्ने गर्छन्। त्यस दिन आफ्ना कुलदेवतालाई उक्त समुदायको मुख्य परिकार ढिक्रीले पूजा गरिने भएकाले 'ढिक्रह्वा' भनिएको उनको भनाइ छ। महाअष्टमीको बेलुकीपख आफ्ना कुलदेवतालाई ढिक्री, बाबरीको फूल र जमराले पूजा गर्ने चलन यो समुदायमा छ। पूजा गर्ने बेला मादल पनि बजाइन्छ। मादलको धुनसँगै ढिक्री, जमरा र बाबरी फूलले कुलदेवताको पूजा गरेपछि जमरा लगाउन पाइन्छ। अष्टमीको रात पछल्डङ्ग्या थरका थारूले आफ्ना कुलदेवतालाई भाले, बोका र सुँगुर चढाउने गर्छन्। अन्य थरका थारूले भने महानवमीको बिहान आफ्ना कुलदेवतालाई भाले, बोका र सुँगुर चढाउने थारू संस्कृतिका जानकार एवं 'गुर्बा' एकराज चौधरीले बताए। थरअनुसार पितृलाई सम्झने तिथि पनि फरक थारूहरूको घरको सबैभन्दा पूर्वउत्तर कोठामा देवताको थान हुन्छ। उक्त कोठालाई थारू समुदायले 'डेउह्रार कोन्टी' भन्छन्। 'डेउह्रार कोन्टी'मा थरअनुसार फरकफरक देउताको प्रतिष्ठा गरिएको हुन्छ। परिवारका कुनै सदस्यको मृत्यु भएमा अन्तिम संस्कार नगर्दासम्म 'डेउह्रार कोन्टी'मा लगेर शव राख्ने चलन छ। त्यसलाई 'पाटम बैठिना' भन्ने गरिन्छ। थारू 'गुर्बा' एकराजका अनुसार मृत्यु भएका पितृलाई उक्त समुदायले देवताकै दर्जा दिएर सम्मान र पूजा गर्ने गरेको छ। उनी भन्छन्, ‘‘पाँचदेखि सात पुस्तासम्म र कसैले १२ पुस्तासम्मलाई दशैँमा स्मरण गरेर पूजा गर्ने गरेका छन्।’’ दशैँमा पितृको पूजा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। त्यसैले महानवमीको बिहान देउता बनाएका धेरैजसो थारूले आफ्नो पितृको पूजा गर्छन्। यसलाई थारू समुदायले ‘पिट्टर डेना’ भन्छन्। थारू इतिहासकार तथा संस्कृति विज्ञ गोपाल दहितका अनुसार टेर्रा र दहित थरबाहेक अधिकांश थारूले नवमीको दिन पितृलाई सम्झेर पूजा गर्ने चलन रहेको छ। दशैँमा नै पितृलाई सम्झिनु पर्ने खास कारण नरहे पनि पुर्खाले गर्दै आएको संस्कारलाई हालसम्म अधिकांश थारूले अनुसरण गर्दै आएको उनको भनाइ छ। ‘‘अन्य समुदायले कुन समय र तिथिमा पितृलाई सम्झिन्छन् त्यो हामीलाई थाहा भएन तर हाम्रो आफ्नै रीतिरिवाज र परम्परा छ। त्यसअनुसार हामी वर्षमा एक पटक एकैसाथ दशैँमा पितृपूजा गर्छौँ।’’ पितृलाई कसरी सम्झन्छन्? थारू समुदायले पितृको सम्मानमा चोखो र मिठो परिकार बनाएर चढाउने गर्छन्। पितृहरूको सम्मानमा दशैँमा विशेष खालको चोखो मदिरा बनाउने गरिएको एकराज बताउँछन्। नवमीको दिन पितृलाई माछा, मासको दाल, तोरी लगायतका परिकार र भात अर्पण गर्ने चलन रहेको उनले बताए। ‘‘पाँचवटा टपरीमा भात राखिन्छ भने तीन, पाँच वा सात प्रकारका तरकारी पनि दिइन्छ। तरकारीमा माछा अनिवार्य हुनुपर्ने धार्मिक मान्यता छ,’’ एकराजले भने। 'पिट्टर' दिएको भात घरका पुरुष र कन्याले खाने प्रचलन छ। पाँचवटा टपरीको भातमध्ये सबैभन्दा उत्तरतर्फ राखिएको भात खान मिल्दैन। उक्त भात पितृका लागि भएकोले खान नमिल्ने मान्यता छ। त्यसमा सिन्का पनि राखिएको हुन्छ। त्यहाँ देब्रे हातले एकपटक मात्र पस्केर भात राखिन्छ। ‘‘पितृले भोजन गरेपछि दाँत कोट्याउनका लागि सिन्का राखिन्छ,’’ एकराजले भने, ‘‘पिट्टरको भात खाने बेला टपरीको भात यताउति सारेर खान मिल्दैन र खाई सकेपछि हात त्यो टपरीमा नै चुठेर भात ढाकेको पातले फेरि ढाकेर उठ्नु पर्छ।’’ पितृलाई 'पिट्टर' दिएपछि 'डिउह्रार' कोठालाई एकछिन सुनसान बनाउनु पर्छ। कोठा सुनसान बनाएपछि पितृहरू 'पिट्टर' खान आउँछन् भन्ने धार्मिक मान्यता छ। ‘‘पितृलाई भोजन गर्न सजिलो होस् भन्ने मान्यताका साथ झ्यालढोका बन्द गरेर एकछिन 'डिउह्रार कोन्टी' सुनसान बनाउनु पर्छ,’’ उनले भने। पितृलाई दिएको 'पिट्टर'लाई पछि नजिकको जलाशयमा लगेर विसर्जन गरिन्छ। त्यस बेला घरका महिलाहरू गीत गाउँदै जाने गर्छन् र नुहाएर शुद्ध भई नाचगान गर्दै फर्कन्छन्। कुभिन्डोको बलि थारू समुदायले महानवमीका दिन बिहान आफ्ना कुल देवतालाई कुभिन्डोको बलि दिने गर्छन्। कुभिन्डोलाई भेडाको प्रतीक मानेर बलि दिने चलन छ। गुठी संस्थानका पूर्वअध्यक्ष मीनराज थारूका अनुसार दशैँका बेलामा बेलको हाँगामा ढिक्री राख्ने चलन पनि रहेको बताउँछन्। उनका अनुसार बेलमा फलाएको भनिने उक्त ढिक्रीलाई 'डिउह्रार' कोठामा भएका कुल देवताको नजिकै राखिन्छ। यसलाई थारू भाषामा 'ढिक्री फरैना' भनिन्छ। दशैँमा थारूहरूले आफ्ना कुल देवतालाई नयाँ धानचामल पनि चढाउँछन्। मीनराजले भने, ‘‘कुल देवताको थानमा रहेको 'छिट्नी'मा चामलको भन्डारा भरेर चढाएपछि मात्र खाने परम्परा थारू समुदायमा अहिले पनि छ। दशैँमा देवतालाई चढाउने ढिक्री पनि नयाँ चामलकै बनाउने गरिन्छ।" आफूले खाने र देवतालाई चढाउने ढिक्री फरक हुन्छ। खानका लागि गोलो र लाम्चो ढिक्री बनाइन्छ भने देउतालाई चढाउनका लागि अलि फरक आकारको ढिक्री बनाइन्छ। देउतालाई फरक खालको ढिक्री बनाएर चढाउने गरिएको बाँके राप्ती सोनारीकी सुन्दरकली थारूले बताइन्। घरमूली महिलाले ढिक्री बनाउने गरेको बताउँदै उनले भनिन्, ‘‘बिहानै नुहाइधुवाइ गरेर निराहार व्रत बसेकी महिलाले देउतालाई पूजा गर्ने ढिक्री बनाउने प्रचलन छ।’’ दशैँमा गरिने पूजा आराधनामा विधि पुगेन भने त्यसै वर्ष पुन: गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता थारू समुदायमा रहेको छ। मृत्युसंस्कारसँग जोडिएको दशैँ थारू संस्कृतिका जानकार छविलाल कोपिलाका अनुसार घटस्थापनाको दिन यो समुदायले जमरा राख्दैन। घटस्थापनालाई ‘मूलक दिन’ अर्थात् पुर्खाहरूले देह त्याग गरेको दिनका रूपमा लिइन्छ। कोपिला भन्छन्, ‘‘घटस्थापनाको भोलिपल्ट जमरा राखेपछि थारूहरूको दशैँ सुरु हुन्छ र महानवमीका दिन समाप्त हुन्छ।’’ घटस्थापनाको दिनदेखि नै कुल देवता तथा पितृलाई पूजा गर्ने व्यक्तिले शोकमा भएका बेलामा जस्तै दशैँ नसकिँदासम्म कपाल र नङ काट्न पाउँदैनन्। घटस्थापनाको दिनलाई जुठो सुरु भएको मानेर कुलदेवतालाई अष्टमीमा पूजा गर्नुअघि नुहाइ दिएर सुनपानीले चोख्याउने चलन रहेको छ। त्यसले गर्दा थारू समुदायले दशैँलाई मृत्यु संस्कारसँग जोडेको मान्न सकिने कोपिलाको कथन छ। उनकाअनुसार काजक्रियामा 'जिता मार्ने' चलनअनुसार थारू समुदायले दशैँमा कुखुरा र सुँगुर पुज्ने चलन पनि छ। "मृतकको आत्माले शान्ति पाओस् र यिनै बकुल्लामा सवार भएर सुखपूर्वक स्वर्ग जाऊन् भनेर दशैँमा कुल देवता स्थापित गरिएको डिउह्रार कोन्टीको पटाहा डेह्रीमा बकुल्लाको छाप बनाउने चलन छ,’’ उनी भन्छन्। "महानवमीको दिन घरको मूल ढोकादेखि देवताको थानसम्म गोबरले लिपेर चामलको पिठोको घेरामा फर्सीको फूल राखेर पितृलाई स्वागत गरेर फेरि बिदाइ गर्ने चलनबाट पनि थारू समुदायले आफ्ना पुर्खाको सम्झनामा वा शोकमा दशैँ मनाउँछन् भन्ने पुष्टि हुन्छ।’’ सेतो टीका टीका लगाउने थारू समुदायको चलन छ। त्यसपछि उनीहरूको दशैँ सकिन्छ। बरघरकहाँ टीका लगाउन जाँदा मादल बजाउँदै र थारू समुदायमा लोकप्रिय महाकाव्य 'बर्किमार'का श्लोकहरू गाउँदै जाने चलन छ। 'बर्किमार'मा महाभारतको कथा रहेको बाँकेको राप्ती सोनारीका थारू समुदायका अगुवा तुलसीराम थारू बताउँछन्। महानवमीमा बरघरसँग टीका लगाउने भएकाले त्यसलाई थारूहरूले 'गवल्या' अर्थात् 'गाउँको टीका' पनि भन्ने गरेको उनले बताए। विजयादशमीलाई थारू समुदायले व्यापक मान्यता दिएको नदेखिएको कतिपय उक्त समुदायका नेताहरू बताउँछन्। यद्यपि त्यसदिन 'देशबन्ध्या गुर्बा'को घरमा गएर टीका थाप्ने चलन छ। विजयादशमीका दिन गाउँलेहरू उनको घरमा मकै, पात, रक्सी, जमरा र बाबरी फूल लिएर गई टीका थाप्ने चलन छ। सख्यानाचको चलन सख्यानाच दशैँमा नाचिने थारू समुदायको प्रमुख नाच हो। थारू महिला तथा किशोरीहरू लहरै लाइन लागेर मादलको तालमा नाच्ने एकखाले नाचलाई सख्यानाच भनिन्छ। यो नाचमा विशेष किसिमको थारूगीत गाइन्छ। यो गीत पनि महाभारतकै कथामा आधारित रहेको जानकारहरू बताउँछन्। वास्तवमा यस्तो गीत गाएर नाच्ने चलन कृष्ण जन्माष्टमीदेखि सुरु हुन्छ र दशैँ वा तिहारमा त्यसलाई अन्त्य गरिन्छ। मादल बजाउनेहरू महिला वा पुरुष हुनसक्ने भए पनि नाच्नेहरू चाहिँ महिला नै हुने गर्छन्। यस्तो नाच हेर्नका लागि गैरथारूहरू पनि उल्लेख्य रूपमा थारूगाउँ पुग्ने गर्छन्। (बीबीसीबाट साभार)

थारूको दसैं, जहाँ मादल बजाएर देउता जगाइन्छ

थारूको दसैं, जहाँ मादल बजाएर देउता जगाइन्छ

३३६ दिन अगाडि

|

२५ असोज २०८१

शत्रुघन चौधरी थारू समुदायको पृथक भाषा, संस्कृति र चालचलन रहेको छ। थारूहरूले आफ्ना चाडपर्वहरू पनि पृथक तरिकाले मनाउने गर्छन्। दसैं अर्थात् डश्यामा गरिने विधि प्रक्रियाले पनि थारूहरूको संस्कृतिमा कति मौलिकता छन् भन्ने प्रस्ट हुन्छ। दसैंको आगमनसँगै थारु गाउँमा लिपपोत, सरसफाइ गरिन्छ। घर पोत्नकै लागि धौरा वा किचली माटो ल्याइन्छ। घर पोतेर टलक्क टल्काइन्छ। वनबाट दाउरा ल्याउनु, पात टिप्नु, डुना टपरी गाँस्नु, धान कुटाउनु, चामलको पिठो पिसाउनु सामान्य कुरा भइहाले, विशेषतः देउतालाई चढाउनका लागि घर–घरमा रक्सी बनाइन्छ। घरको मूल देउताका लागि तौला अर्थात् एकपाने रक्सी अनिवार्य चाहिन्छ। अन्य समुदायमा घटस्थापनकै दिन जमरा राख्ने चलन भए पनि थारूहरूले त्यसको भोलिपल्ट अर्थात् असोज महिनाको शुक्लपक्षमा दुतियाको दिन नुहाई धुवाई गरेर जमरा राख्छन्। जमरा राख्दा डेहुरार (थारूहरूको मूल देवता रहेको स्थान)मा मौलिक तरिकाले पूजापाठ गरी जमरा राखिन्छ। थारूहरूले मकैको जमरा राख्ने चलन छ। त्यस्तै दसैंमा पूजाका लागि पहेँलो जमरा र बेबरी (बाबरी)को आवश्यकता पर्छ। हरेक घरको आँगनमा बेबरी अनिवार्य रोपिएको हुन्छ। दसैंको पूजामा थारू समुदायमा मात्र बेबरीको प्रयोग हुँदै आएको देखिन्छ। पञ्चमीको दिन दहित थरका थारूहरू श्राद्ध दिने गर्छन्। श्राद्धका लागि दहितहरूलाई गाउँलेहरूको करेसाबारीबाट तरकारी चोरी ल्याउने प्रचलन छ। यसलाई एउटा परम्पराको रूपमा लिएकाले गाउँलेहरू त्यो दिन तरकारी चोरी गर्ने कार्यलाई सामान्यरूपमा लिने गर्छन्। थारू समुदायमा देउतालाई चढाउनका लागि वानधुप बनाउने गरिन्छ। वानधुप विशेष प्रकारको धुप हो। धानले जिब्रोमा कोरेर निकालेको रगत र त्यसमा धानको फुला साथै सातवटा वस्तुको समिश्रण गरेर बनाइएको विशेष प्रकारको पूजा सामग्री हो। सप्तमीको दिन दसैंमा पकाउने विशेष प्रकारको ढिक्रीका लागि ढकिया सरसफाइ गरिन्छ, यसलाई पैनस टोपी धुने भनिन्छ। पैनस टोपी धुने दिन अन्य सामग्रीहरू पनि सरसफाइ गरिन्छ। ढिक्रहवा अष्टमीको दिनलाई थारूहरूले ढिक्रहवा भन्ने गर्छन्। यो दिन दिउँसो गुरुवालाई वरैनहरू भुखौरी खुवाउने प्रचलन छ। गुरुवाबाट सेवा लिएवापत सम्मानस्वरुप गाउँलेहरूले फलफूल, अम्बा, केरा, उखुँ र एक बोटल रक्सी र दक्षिणा स्वरुप पैसा दिएर भुखौरी खुवाउने गरिन्छ। उक्त दिन बेलुकी विशेष पूजा हुन्छ। घरमुली वा जेठो छोराबाट पूजा गर्ने प्रचलन छ। पूजामा महिला–पुरुषको समान सहभागिता रहने गर्छ। पुरुषलाई पुजेरुवा र महिलालाई पुजिहिन्या भनिन्छ। यो दिन दुवै जना ब्रत बसेका हुन्छन्। डेहुरारको मुख्य देउतासहित घरका विभिन्न देउताको स्थानमा बत्ती बाली गोलो आकारको ढिक्री, जमरा, बेबरी, रक्सी (तौला र बजारी) र पानी चढाएर पूजा गरिन्छ। पूजामा दहितको घरबाट ल्याइएको वानधुप चढाउँछन्। यसरी पूजा गर्दा घरमा बैबर्कट आउने, रोगव्याधी नाश हुने, घरमा कुनै दुःखकष्ट नहुने विश्वास रहँदै आएको छ। पूजा गर्ने बेला मादल अनिवार्य बजाउनुपर्छ। मादलको विशेष ताल त्रासन ठोक्ने गरिन्छ। त्रासनको ताल (झवाङ्ग झवाङ्गनक झवाङ्ग झवाङ्गनक) मा बजाउने गरिन्छ। यो तालले एक किसिमको झन्झनाहट उत्पन्न हुने गर्छ। यसरी त्रासन ठोकेर देउता जगाउने काम गरिन्छ।  भेँडाको प्रतीकको रूपमा डेहुरार पूजाकोठामा चार वटा खुट्टा बनाएर कुभिन्डो राखिएको हुन्छ। यो दिन विशेष गरेर थारूहरूको देउता अखरिया, खेख्रीमैयाँ, धमराज, धुरखम्बा, मैसासुर, कोल्हुमसानको पूजा गरिन्छ। थारूहरूको थरअनुसार अन्य नामले पनि पुजिन्छ। उक्त दिन रातभरि देउता जगाउने गरिन्छ, जसलाई डिया जगैना भनिन्छ। परम्परागत सख्या नाच, झुमरा नाच, लाठी नाचमा रम्ने गरिन्छ। पूजा गरेर बर्की मार गीत पनि गाइन्छ। त्यसरात गाउँमा सबैभन्दा बढी रौनकता छाउँछ। गाउँभरि विभिन्न समूहमा परम्परागत नाच नाचिन्छ। बर्दिवाको बगाल, घसकटुवाको बगाल, गरढुरिया बगाल, त्यस्तै झलारी बगालको झुमरा नाच, महिलाहरूको संख्या नाच, युवाहरूको लाठी नाचले गाउँ नै गुन्जायमान हुन्छ। सबै समूह घरघर गएर नाच गर्छन्। रातभरि नाचेपछि विहान सबेरै सबै समूह गाउँको चौराहामा भेला हुन्छन्। घरबाट देउतालाई चढाइएको रक्सी करैमा बोकेर ल्याउँछन्। अनि, सबैले प्रसादको रूपमा खान्छन्। यसलाई भेरुवाक डारु पनि भनिन्छ। पित्रहवा नवमीको दिन एक बिहानै पुजेरुवा हसिया र लोटा लिएर नदी तथा जलासयमा नुहाउन जान्छन्। नुहाइधुवाई गरी खेतमा गएर चुर्कीको बढ्नी अर्थात् काँसको कुचो काटेर ल्याउँन्। हरेक वर्ष पूजाकोठामा नयाँ बढनी फेर्ने प्रचलन हुन्छ। अघिल्लो दिनजस्तै पुजिहिन्याद्वारा घरमा सबै देउताको स्थानमा बत्ती बाल्ने र पूजाको सामग्री तयार गर्ने काम गरिन्छ। पुजेरुवा परम्परागत विधिअनुसार अघिल्लो दिनजस्तै डौना बेबरी फूल, जमरा, धुप, अक्षता चढाइ अगरबत्ती बाली पूजापाठ गर्छन्। उक्त दिन पूजा गर्दा मादल बजाइँदैन। यस दिन अघिल्लो दिन तयार गरिएको कुभिन्डो काटेर देउतालाई चढाइन्छ। कुनै ठाउँमा ल्वांग पनि चढाउने प्रचलन छ।  दसैंमा थारुहरू पितृ पूजा पनि गर्ने गर्छन्। नवमीको दिनलाई पित्रहवा पनि भनिन्छ। देउताअनुसार भाले, बंगुरको पाठा काट्ने प्रचलन पनि छ। पूजा गरेर सेतो टीका लगाउने प्रचलन छ। दसैंमा थारुहरू पितृ पूजा पनि गर्ने गर्छन्। नवमीको दिनलाई पित्रहवा पनि भनिन्छ। पूजा सकेपछि दिउँसो प्रत्येक घरबाट पूजा गरेको सामग्रीहरू ढकियामा उठाएर पुजिहन्यिाहरू मौलिक पहिरनमा सजिएर लाम लागेर टाउकोमा ढकिया र ढकियामा पित्तर राखी नजिकको खोलामा पित्तर सेलाउन जान्छन्, जसलाई पित्तर अस्रइना भनिन्छ। पित्तर अस्राइसकेपछि नुहाइ धुवाई गरी महिलाहरू घरतिर फर्किन्छन्। यसरी महिलाहरू घर फर्किँदा हार्षोल्लासका साथ नाचगान गरिन्छ। टीका दशमीको दिन गाउँमा साझा टीका लगाउने प्रचलन छ। यसलाई राज टीका पनि भनिन्छ। गाउँको महटाँवा ककन्डार, वरघरको घरमा वा भुँइहार थानमा पहिले टीका लगाइन्छ। गाउँलेहरू एक ठाँउमा जम्मा भई अगुवा मान्यजनको हातबाट टीका लगाउने प्रचलन छ। टीकामा सेतो टीका जमरा, डौना, बेबरीसमेत हुने गर्छ। साँझ टीका लगाइसकेपछि घरघरमा आ–आफ्नो मान्यजनको हातबाट टीका र आशिर्वाद लिने गरिन्छ। टीकाको दिन बरैनहरू एक बोटल रक्सी, जमरा, बेबरी लिई गुरुवाको घरमा टीका लगाउन जाने चलन छ। गुरुवालाई पनि थारू समुदायले सम्मानित स्थान दिएको हुन्छ।  गुरुवाको घरमा गएर बरैनहरू गुरुवाको हातबाट टीका थाप्ने र आशिष लिन्छन्। यहाँ पनि अक्सर सेतो टीका नै लगाइन्छ। सेतो टीका शान्तिको प्रतीक मानिन्छ। सेतो टीकाले सबैतिर शान्तिको कामना गरिएको बुझिन्छ। थारूहरूमा सेतो टीका लगाउने प्रचलन रहे पनि पछिल्लो समय रातो टीका लगाउन थालिएको छ। टीका लगाइसकेपछि बेलुकी महटाँवा, बरघरको घरमा सख्या नाच नाचिन्छ। थारू युवा युवती (ठँरिया, बठिनिया) मिलेर सामूहिकरूपमा नाचिने नाच उक्त दिन विशेष हुन्छ। उसो त दसैंभरि नै विशेष हुन्छ। त्यसदिन युवतीहरू मौलिक पहिरन, लहँगा, कुरथाँ, चोलिया, गोन्या, गरगहनासहित नव दुलहीजस्तै सिंगारिएर नाच गर्न आएका हुन्छन्। त्यस्तै युवाहरू मादल बजाउँछन्, उनीहरू पनि मौलिक भेषभुषामा सजिएका हुन्छन्। पुरुषहरू कुर्ता, धोती, सर्त, अगुच्छा, लगाएर घाँटीमा डौना बेबरीको माला लगाएर सिंगारिएको मादलसहित उपस्थित हुन्छन्। महटाँवाको आँगनमा रौनक छाउँछ। अघि–अघि मन्डरिया पछि–पछि नचनियाहरूको लाम हुन्छ। यसमा आवश्यकताअनुसार दुई लाइन, चार लाइन गरी नाच्ने गरिन्छ। लाइनमा पैयाँ लाग्ने र पछि घेरा बनाएर नाच्ने र सख्या गीत गाउने प्रचलन छ। सख्या गीत गाउन एक जना मोरह्निया हुन्छन्, जसले गीत उठाउँछिन र अरु पछि–पछि गाउँछन्, नृत्य पनि गर्छन्। मादलको तालमा जिउ डाल चलाउने, मन्जिरा बजाउने कलात्मक शैली अत्यन्त मनमोहक देखिन्छ। अन्त्यमा परम्परागत दसैंमा आदिवासी ज्ञान, संस्कार संस्कृतिका विभिन्न कुराहरू जोडिएका छन्। यसले आदिवासी थारूहरूको संस्कृतिको जगेर्ना गर्न र पुस्तान्तरण गर्न सघाउ पुर्‍याउँछ। समय परिवर्तनसँगै अहिले थारू समुदाय पनि आधुनिकीकरण, सामेलीकरणसँग अछुतो छैन। विश्व भुमण्डलीकरण, आधुनिकीकरणको प्रभाव थारू समुदायमा पनि पर्दै गएको छ। जसका कारण पुराना मौलिक संस्कृति विस्तारै लोप हुँदै गएका छन्। आजकल थारू समुदायमा यी सबै विधि प्रक्रिया निकै कम देख्न पाइन्छ। साभारः अन्नपूर्ण पोष्ट ।