संविधान, सत्ता र ज्येष्ठ नागरिक
१०९५ दिन अगाडि
|
२८ भदौ २०७९
जन्म संयोग हो र मृत्यु स्वाभाविक । जन्म र मृत्युको बीच हुन्छ जीवन ।
संयोगले जन्म भइहाले पनि धेरै प्रकारका रोग, व्याधि, दुर्घटना लगायतका कारणले संसारका धेरै प्राणी पूरा आयु बाँच्न पाउँँदैनन् । हरेक प्राणीमा केहीले मात्र लामो जीवन बाँच्ने सौभाग्य पाउँछन् ।
सबै प्राणी जन्मेपछि विस्तारै हुर्किंदै जान्छन् । बच्चाहरू जवान हुँदै बुढो बनेर अन्त्य हुने कुरा प्रकृतिको नियम हो । हाम्रा पुर्खाले मानिसको औसत आयुु एक सय वर्ष मानेर पच्चीस–पच्चीस वर्षको ब्रह्मचर्याश्रम, गृहस्थाश्रम, वानप्रस्थाश्रम र सन्यासाश्रम गरी चार आश्रममा बाँडेका थिए र तद्नुसारको काम, कर्तव्यहरूसमेत निर्धारण गरेका थिए ।
यस हिसाबले मानिस पचहत्तर वर्ष पछिको उमेरमा उत्पादनका कार्यमा खासै संलग्न हुन नसक्ने, अरूलाई आफ्ना अनुभव सुनाएर सरल जीवन बिताउन प्रेरित गर्ने, कुनैपनि कर्म बन्धनदेखि सन्यास लिनुपर्ने अवस्था आउँछ । हिजोआज हामी यो उमेरमा आइपुगेकालाई ज्येष्ठ नागरिक भन्ने शब्दले सम्बोधन गर्छौं ।
संविधान र ज्येष्ठ नागरिक
संविधान देशको मूल कानून हो । सिद्धान्ततः ज्येष्ठ नागरिकलाई मूल कानूनले सम्बोधन गर्न खोजेको र सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने गरी मार्गप्रशस्त गरेको छ । नेपालको संविधानको धारा १८ मा रहेको समानताको हकअन्तर्गत ज्येष्ठ नागरिकको संरक्षण, सशक्तीकरण वा विकासका लागि विशेष व्यवस्था गर्न सकिने कुरा उल्लेख छ ।
संविधानको धारा ३५ मा रहेको आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क उपलब्ध गराउने व्यवस्था र धारा ३६ मा रहेको खाद्य संप्रभुताको हक पनि ज्येष्ठ नागरिकको हित संरक्षणसंग जोडिएको छ । धारा ४१ मा ज्येष्ठ नागरिकको हक स्पष्ट रूपमै किटान गरेर राज्यबाट विशेष संरक्षण र सुविधा प्रदान गर्ने कुरा उल्लेख छ ।
राज्यशक्तिको अधिकारको बाँडफाँट गर्दा ज्येष्ठ नागरिकको विषय स्थानीय सरकारको अधिकारभित्र राखेको कुरा संविधानको अनुसूची ८ मा उल्लेख छ ।
सत्ता र ज्येष्ठ नागरिक
राज्य सञ्चालन गर्नका लागि सत्ताले विधिवत कानुन बनाउँछ र कानूनकै आडमा शासन गर्छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई हक, अधिकारको उपभोग गर्न सजिलो होस् भन्ने प्रयोजनका लागि ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धि ऐन २०६३ र ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धि नियमावली २०६५ बनेको छ ।
ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धि ऐन २०६३ ले साठी वर्ष उमेर पुगेकोलाई ज्येष्ठ नागरिक मान्ने, उनीहरूको सम्मान गर्नु सबैको कर्तव्य हुने, पालन–पोषण तथा हेरचाह गर्नु प्रत्येक परिवारको कर्तव्य हुने, परिवारदेखि अलग बस्न बाध्य गराउन नहुने, पालन–पोषण नभएमा वडाध्यक्ष हुँदै पालिका प्रमुखसम्म उजुरी दिन सकिने, पालिकाको निर्णय नमान्नेहरूलाई पालिकाले कुनै पनि कामका लागि सिफारिस गर्न नसक्ने जस्ता व्यवहारिक कुराहरूको व्यवस्था गरेको छ ।
त्यसै गरी ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धि नियमावली २०६५ मा केन्द्रीय ज्येष्ठ नागरिक कल्याण समितिको व्यवस्था गर्ने, ज्येष्ठ नागरिकको वर्गीकरण गर्ने (६० वर्ष माथिका ज्येष्ठ नागरिक, ७० र सोभन्दा माथिका वरिष्ठ ज्येष्ठ नागरिक, असहाय ज्येष्ठ नागरिक, अशक्त ज्येष्ठ नागरिक, एकल ज्येष्ठ नागरिक आदि), ज्येष्ठ नागरिकलाई वर्षमा एक पटक तीर्थाटन र दुइ पटक विभिन्न स्थानमा दृश्यावलोकन गराउने, ७५ वर्ष माथिका ज्येष्ठ नागरिकलाई कैद सजाय भएकोमा हेरचाह केन्द्रमा राख्न सक्ने जस्ता सकारात्मक पक्ष पनि उल्लेख भएका छन् ।
यीबारे सूचना अहिलेसम्म धेरै ज्येष्ठ नागरिकसम्म पुग्न सकेको छैन । यद्यपि सत्ताले प्रत्यक्षतः मूल कानूनको विरुद्धमा जाने गरी कानून बनाउन मिल्दैन । तथापि शासन गर्दा आफू सधैँ माथि पर्ने गरी मेसो मिलाउनुपर्ने हुनाले ऐन, नियम बनाउँदा कहीँ न कहीँ, केही न केही द्वैर्थक पदावलीको प्रयोग गरेर आफू सुरक्षित अवतरण गर्ने बाटाहरू राखेको हुन्छ । तसर्थ कानूनको भाषा पेचिलो, जटिल र सामान्य मानिसले बुझ्न गाह्रो हुन्छ ।
व्यवहारिक पक्ष
प्रायः हरेकजसो घर परिवारमा ज्येष्ठ नागरिक हुन्छन् । तर, हरेक घरधुरीमा रहेका ज्येष्ठ नागरिकको सामाजिक अवस्था भने हरेक परिवारपिच्छे फरक फरक छ । संविधानले सम्मान गर्न मार्गनिर्देशन गरेको र ऐन नियमले सम्मानयोग्य भनेर औंल्याएका ज्येष्ठ नागरिकको बारेमा चासो लिनुपर्ने स्थानीय सरकारले हो । भोगेको आधारमा कुरा गर्ने हो भने स्थानीय सरकारले भर्खर–भर्खर वडास्तरीय र पालिकास्तरीय ज्येष्ठ नागरिक सञ्जालको गठन गरेको छ ।
मेरो बसोबास भएको लमही नगर पालिका दाङले गत आ.व.मा नगरपालिका अन्तर्गतका साठी जना अशक्त र असहाय ज्येष्ठ नागरिकलाई जनही सात हजार पाँच सय रूपैयाँका दरले राहत प्रदान ग¥यो । राहत पाउनेहरूको छनौट गर्दा देखिएका पात्रहरूको अवस्थाले ज्येष्ठ नागरिकलाई बाँच्ने अधिकार पनि छैनझैं लाग्छ ।
अधिकांश ज्येष्ठ नागरिक मानसिक रूपमा खिन्न छन्, शाारीरिक रूपमा अशक्त छन्, सामाजिक रूपमा असुरक्षित छन् र आर्थिक रूपमा परनिर्भर छन् । शरीरमा वर्षौं अघिको जडाउरी लुगा छ, त्यो पनि दस ठाउँ टालेका छन् । नाङ्गै खुट्टामा छन्, चप्पल लाएका भाग्यमानीहरूको पनि चप्पलको फित्ता चुँडिएको छ ।
अधिकांश ज्येष्ठ नागरिक मानसिक रूपमा खिन्न छन्, शाारीरिक रूपमा अशक्त छन्, सामाजिक रूपमा असुरक्षित छन् र आर्थिक रूपमा परनिर्भर छन् । शरीरमा वर्षौं अघिको जडाउरी लुगा छ, त्यो पनि दस ठाउँ टालेका छन् । नाङ्गै खुट्टामा छन्, चप्पल लाएका भाग्यमानीहरूको पनि चप्पलको फित्ता चुँडिएको छ ।
धेरैजसो ज्येष्ठ नागरिकको अनुहारमा विषादका धर्सा छन् । ओठको हाँसो हराएको छ, आँखामा आशा भेटिंदैन । मान्छे जातिप्रति नै अविश्वास बोकेका उनीहरूका मनमा धाँजा फाटेको छ । शरीरले साथ दिन छाडेको छ । रस, रूप, गन्ध, शब्द, स्पर्श कुनै पनि तत्वले उनीहरूलाई आकर्षित गर्न नसक्ने भएको छ । अङ्ग–प्रत्यङ्गमा पीडा छ, अस्पतालसम्म पुगेर औषधी पाइने सम्भावना छैन । वृद्धभत्ताको नाममा पाइने रकम केही भाग्यमानीहरूको हातमा मात्र पर्छ । कतिको नागरिकता नभएर, कतिको निवेदन नपुगेर निकासा हुँदैन, निकासा भएकामध्ये कतिका छोरा, नातिले रकम आफ्नो खल्तीमा हाल्छन् ।
सबै सङ्कटहरूले ज्येष्ठ नागरिकलाई पछ्याउँछन् । काम सघाउँदासम्म मात्र घर परिवारका सदस्यले जेनतेन खाए नखाएको सोध्छन्, केही सम्पत्ति छ भने बेग्लै कुरा हो, अन्यथा चार दिन बिरामी भएपछि पानी सोध्नेसम्म फुर्सद हुँदैन ।
घरमूलीले आफ्ना वृद्ध बाबु आमाको औषधीमा सय रूपैयाँ खर्च गर्दा अनुहार कालो बनाउँछ, तर भट्टीमा ठाडो घाँटी लाएवापत हजारौं खर्च गर्दा कुनै चिन्ता वा पीर देखिन्न ।
ज्येष्ठ नागरिकले आफ्नै घरमा कहिलेकाहीं केही खान मन लाग्दा पनि भन्ने कसलाई ? सुन्ने कसले ? ऐनले देखाई दिएको बाटो हिँडेर वडाध्यक्षकहाँ उजुर गर्न गयो भने उनीसमेत वृद्धाश्रम नामको खोरमा पठाइदिने सम्भावना बढी छ ।
घरका ज्येष्ठ नागरिकलाई सम्मान गर्नु सबैको कर्तव्य हुने भनेर सरकारले हरेक घर परिवारका मानिसलाई सिकाउने, सम्झाउने गरेको पाइँदैन, बरू जान्ने सुन्ने युवाहरू वृद्धाश्रम निर्माण गर्न हौसिएको देख्न सुन्न पाइन्छ ।
कोरोना कहरले गर्दा विगतमा लामो समयसम्म लकडाउन भयो । त्यसबेला बजार, यातायात बन्द भयो, झण्डै सबै आर्थिक क्रियाकलाप बन्द भए । सरकारले त्यस प्रकारको लकडाउनको विकल्पमा पचास प्रतिशतसम्म बढी भाडा लिएर स्वास्थ्य र सामाजिक दूरीे राखेर यात्रा गर्न सकिने फरमान जारी ग¥यो । बसभित्र भने उही पुरानै कानून रहिरह्यो ।
एकजना ज्येष्ठ नागरिकले आँसु झार्दै भन्नुभएको कुरा बिर्सनै सकिन्न “युवा, युवतीहरू सीटमा बसेका हुन्छन्, सकी नसकी उभिनु पर्छ, सीट कसैले छाड्दैन । उभिँदा पनि बढेको भाडा लिन्छ, ज्येष्ठ नागरिकको परिचयपत्र देखाएर भाडा सहुलियतको कुरा ग¥यो भने बसबाटैे ओराल्ने धम्की सुन्नुपर्छ । उजुर कहाँ गर्ने ? सुन्ने कसले ?”
ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धि ऐन २०६३ ले साठी वर्ष उमेर पुगेकोलाई ज्येष्ठ नागरिक मान्ने, उनीहरूको सम्मान गर्नु सबैको कर्तव्य हुने भनेको कुरा मोफसलमा न त बस मालिकले पढेको छ, न त टूाफिक प्रहरीले । ग्रामीण समुदायमा त्यो ऐन आउन कति वर्ष लाग्ला ? कसले ल्याइदेला ?
ज्येष्ठ नागरिक पसलमा जाँदा पसलेले अरू भन्दा महँगो भाउ भन्छ । अस्पताल जानुपर्दा लाइनमै लाग्नुपर्छ । स्थानीय रुटको बसमा सीट पाइने सम्भावना कमै हुन्छ, जहाँ गयो त्यहीं पीडा र अपमान खेप्नु पर्ने अवस्था छ । आफैले जन्माएका सन्तानबाट या आफू रहेको समाजबाट यो प्रकारको अपमानजनक व्यवहार भोग्नु पर्दाको बयान कसलाई सुनाउने ? सुन्ने को छ ?
सुधार्नुपर्ने पक्ष
समाजलाई उपयुक्त बाटोमा हिँडाउनका लागि हरेक समाजमा केही मूल्य, मान्यता बनाइएका हुन्छन् । त्यस्ता मूल्य, मान्यता धर्म वा कानूनमा आधारित हुन्छन् । हाम्रो देशमा धर्म र कानून दुवै कागजमा मात्र छन् । ज्येष्ठ नागरिकको दुरावस्था हुनुको मुख्य कारण भनेको धर्म र कानूनको निरीहता हो ।
अहिलेको सामाजिक व्यवस्थाले मान्छेलाई ठूलो बन्न प्रेरित ग¥यो, असल बन्न सिकाएन । ठूलो बन्नका लागि पैसा चाहियो, पैसाको स्रोत राजनीति बन्यो । अहिले हरेक मान्छे पैसाको लागि दौैडेको छ । पैसाको लागि ऊ धर्म बेच्न तयार छ, कानून मिच्न तयार छ र कुनै एकको राजनीतिक गोटी बन्न तयार छ । यो बाटो समाज विकासको लागि उपयुक्त होइन, तर यो वा त्यो प्रकारले राष्ट्रको ढुकुटीमा खेल्न पाएकाहरू यही बाटो ठीक मानिरहेछन् ।
शक्तिमा हुनेहरू धर्म बेच्न, कानून मिच्न र कुनै एकको राजनीतिक गोटी बन्न आतुर छन् । हामी विस्तारै उपयोगितावादका अनुयायी बन्दैछौं । यही परिवेश ज्येष्ठ नागरिकको अवस्था सुधार्नका लागि बाधक छ ।
ससाना आवश्यकताहरू जस्तै एक गिलास तातो पानी, अलि पर राखेको चस्मा वा लौरी चाहिएको बेलामा पुर्याइ दिनेसम्म कोही भयो भने पनि उसको पीडा कम हुन्छ । चाहिएको बेलामा खाना, बिरामी हुँदा औषधी, न्यानो लुगा र उसका केही कुरा सुनिदिने घरपरिवार भए उसको संसार उज्यालो हुन्छ ।
ज्येष्ठ नागरिकको मुख्य समस्या भनेको उनीहरूको सामाजिक सुरक्षाको प्रत्याभूति नहुनु हो । वृद्ध शरीरले काम गर्न नसक्ने अवस्थामा आफ्ना घरपरिवारका सदस्यबाट विस्तारै अपहेलित हुँदै जानु नै मूल समस्या हो । हामीले लाभ–हानीको आँखाले ज्येष्ठ नागरिकलाई हेर्न थालेका छौं ।
ससाना आवश्यकताहरू जस्तै एक गिलास तातो पानी, अलि पर राखेको चस्मा वा लौरी चाहिएको बेलामा पुर्याइ दिनेसम्म कोही भयो भने पनि उसको पीडा कम हुन्छ । चाहिएको बेलामा खाना, बिरामी हुँदा औषधी, न्यानो लुगा र उसका केही कुरा सुनिदिने घरपरिवार भए उसको संसार उज्यालो हुन्छ । घर, समुदाय, र राज्य मिलेर हरेक ज्येष्ठ नागरिकका लागि यस्तो परिवेश बनाउन नसकिने पनि होइन ।
ज्येष्ठ नागरिकको अन्य समस्यामा बिग्रँदो स्वास्थ्य, घर परिवारको निर्णय प्रक्रियामा सामेल नगरिने स्थिति, धन सम्पत्तिको उपयोगमा बन्देज, आवश्यक पर्ने कुनै पनि स्रोत साधनमा पहुँच नहुनु आदि उल्लेखनीय समस्या हुन् ।
यसरी गर्न सकिन्छ समस्या न्यूनीकरण
क) ज्येष्ठ नागरिकमाथिको अन्याय अक्षम्य अपराध हो । ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धि ऐन २०६३ र ज्येष्ठ नागरिक सम्बन्धि नियमावली २०६५ ले ज्येष्ठ नागरिकको सम्मान गर्नुपर्ने कुरा औंल्याइसकेकोले ती ऐन, कानूनको पालना गर्न गराउन तीनै तहका सरकार प्रमुखहरूको ध्यान पुग्नुपर्छ ।
ख) ज्येष्ठ नागरिकमाथि अन्याय गर्ने घरपरिवारलाई स्थानीय तहको सरकारले कुनै पनि सुविधा नदिने नीति अख्तियार गर्न सकिन्छ ।
ग) कुनै आयआर्जनको स्रोत नभएका ज्येष्ठ नागरिकलाई सो परिवारले गर्ने आय आर्जनको निश्चित हिस्सा अनिवार्य रूपमा दिनुपर्ने नियम बनाउन सकिन्छ ।
घ) कुनैपनि सार्वजनिक स्थलमा ज्येष्ठ नागरिकलाई जानी जानी अपमान हुने गरी व्यवहार गर्ने वा सुविधा लिनबाट वञ्चित गर्ने÷गराउने माथि स्थलगत कारवाही गर्ने नीति लागू गर्न सकिन्छ ।
ङ) स्थानीय पालिकाहरूमा ज्येष्ठ नागरिकमाथि सम्मानजनक व्यवहार गर्ने सम्बन्धि अभिमुखीकरण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
हाम्रो यो नितान्त उपयोगितावादी मानसिकता नबदलिँदासम्म ज्येष्ठ नागरिकको अवस्थामा सुधार सम्भव छैन ।
च) वृद्धाश्रम बनाउने रकमले हरेक घरका ज्येष्ठ नागरिकलाई सम्मानसाथ पालनपोषण गर्ने सचेतनामूलक कार्यक्रम अभियानको रूपमा सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।
मूल कुरा नियतको हो । हाम्रो परम्परा, हाम्रो धर्मले हामीलाई सधैँ असल बन्न प्रेरणा दिने गरेको छ । परम्परागत धर्मको रक्षा गर्न छाड्यौं, कानून मिच्न थाल्यौं र राजनीतिको गोटी बन्न थाल्यौं भने धनी त बनौंला तर हाम्रो विवेक नष्ट हुन्छ । विवेक नष्ट भयो भने आमा बाबुहरूलाई उपयोगविहीन भाँडाको रूपमा बुझेर वृद्धाश्रममा थन्क्याउने सोच जन्मन्छ ।
यही सोचले कुनै दिन हाम्रो अन्त्य पनि कुनै वृद्धाश्रममै हुन्छ । हाम्रो यो नितान्त उपयोगितावादी मानसिकता नबदलिँदासम्म ज्येष्ठ नागरिकको अवस्थामा सुधार सम्भव छैन । आउनोस् ! जो जहाँ छौं, त्यहींबाट ज्येष्ठ नागरिकको सम्मान र सेवा गर्ने मानसिकताको विकास गरौं ।
